Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
— Ламбагай, танай хэлээшээр амһарыень тайлангуй аса-раабди, — гэжэ хубарагууд нэгэ доро харюусаба д.
— Зай, минии үнэн сэхэ шабинар, мүнөө гэртээ амархаяа ошогты. Тиигээд үглвөгүүр эртэ ерээрэйгты, — гэбэ лама. Хубарагууд бултадаа гэртээ харибад.
но
Лама гансааран үлэжэ, хунэй угыдэ Саран-Гэрэлтэй xet-рэлдэхэ гэжэ бодоод, хайрсагай хабхаг хангялжа тзйлаба. Тэрэ уедэнь. хайрсаг coohoo томо шара нохой гаража, ламын хоолойдонь аһашаба. Үглөөниинь'хубарагууд ерэхэдээ, ламын* гаа харааеньшье харабагуй.
Малшан хүбүүн Бадма Саран-Гэрэл басаган хоёр айл боложо, урсахан гэртэ ажана тайбан һуудаг болобо. Тэдэиэй амгалан һайн һуужа байтарнь, Халбай-баян хаан Саран-Гэ-рэлые һамган болгохоёо һанаба гэһэн hypar суу тараба.
— Бидэ иихадээ яаха болобо гээшэбибди. Яагаад хэрзэгы шэрүүн хаанһаа бэеэ абарха зонбибди? Шамда ташуурһаа бэшэ юумэн үгы, харин намда зүүнһээ бэшэ юумэн үгы. Хаан маниие зобоохонь лэ гээшэ, — гэжэ Саран-Гэрэл уйлан хэлэбэ. Хурганһаан сэнхир хүхэ шулуутай алтан бэһэлигээ мултал-жа, үбгэндөө үгөөд хэлэбэ:
— Бари, энээниие зүү. Хээээшье бндэ хоёр уулзахал бай-хабди.
Үглөөниинь Бадмын газаа зэбсэгтэй хэдэн хүнүүд ерэжэ, Саран-Гэрэлые хүсөөр абаад ябашаба. Бадма гансааран улэ-жэ, хэдэн хоног соо уйдаба, гашуудаба. Нэгэ һарын үнгэрэм-сөөр Бадма һамгаяа бэдэрхэеэ гараба. Уһа голые гаталжа, ой тайгые үнгэрһөөр ябатарнь, хубсаһаниинь хахаржа, гу-талайнь ула соорожо һалаба. Хахархай хубсапаар, ула соор-хой гуталаар хуйтэн бороо, нойтон доро ябаһаар байтарнь хэдэн- h'apa үнгэрбэ. һангирхай хубсаһа үмдэһэн адуушан убгэн нэгэтэ Бадматай уулзаба. Болоһон ушараа, уйдхартай бай-далаа хүбүүн үбгэндэ хөөрэжэ үгэбэ. Үбгэн һайтар шагнажа үзөөд хэлэбэ:….
— Зэ, хүбуүн, хаанай ордондо нэгэшье угытэй хүн ороогүй юм лэ. Харуулшад шамайе ордондо оруулхагүйл. Хэрбээ һамгантаяа уулэахаяа хусэбэл, ордөнойнь сонхын хажууда байгаарай. һамгаяа харабал, һэмээхэн зангаарай, тиигээлһаа, уулзажа болохош. Бадма баярлажа,4 сэнхир хухэ шулуутай бэ-һэлигээ мул та л жа, үбгэндэ үгөөд хэлэбэ:
— Та, энэ бэһэлигыемни һамгандам угыта, һамгамни ойл-гоно бэзэ.
Адуушан үбгэн моридоо боро хараанай ушвө болоогүйдэ хорёодонь оруулба. Хаанай ордоной хажууда Саран-Гэрэлэй ябахые хараһаар танижа, бэһэлигыень абажа үгэбэ. Саран-Гэрэл сэнхир хүхэ шулуутай алтан бэтшигээ хараһаар танн-
жархиба.
— Шинии нүхэр Бадма энэ бэһэлиг һамгандам үгөөрэй гэжэ захяа һэн, — гэбэ үбгэн адуушан.
— Хэрбээ үбгэнтЭйм уулзаа һаа, муу хубсаһа үмдөвд, ордоной сонхын хажууда ерээд, байхаш гээрэйгты, — гэжэ Саран-Гэрэл захяад, адуушан убгэндэ нэгэ хэды мүигэн моне-тэнүүдые угэбэ.
Алууш" убгэн хүбүүнтэй хээрэ уулзаад, Саран-Гэрэлэй за-хмһые хэлэбэ. Хубуун баярлахын ехээр баярлаба, үглөөниинь Бадма муу хубсаһаараа хаанай ордоной сонхын хажууда ерээд байба. Саран-Гэрэл Бадмые хараһаар, дурагүйлхэһэн хаанда иигэжэ хэлэбэ:
— Сонхымнан хажууда нэгэ хун ерээд байнал.
Хаан сонходоо ошожо харал а ар:
— Пуу, юун гэһэн муухай, хахархай хубсаһатай гуйран-шан ерээд байна гээшэб! Энээниие энэ гэһээр улдэгты гэжэ харуулшадтаа хэлэхэмни, — гэжэ хаан жэрхэнгеэр хэлэбэ.
— Тиигэжэ огто болохогуй бшуу, — гэжэ Саран-Гэрэл бурууша а и хэлэбэ. — Тулюур ядуу, угытэй зонние доромжолжо болохогуй гэжэ арад зоной хэлсэхые дуулаа бэзэш. Тэрэнние оруулжа эдеэлуулхэ хэрэгтэй. Ши али нэгэ балга сай, нэгэ жажала хнлээмэ тэрээнһээ харамнана гээшэ гуш? — гэбэ Саран-Гэрэл.
Хаан хэды дурагүйлхэбэшье зүбшөөбэ.
— Зай, шинии хэлэшээр болог лэ даа.
Саран-Гэрэл хубууе ордондоо оруулба. Бадма ордондонь орожо мэндэшэлээд, үүдэнэйнь боһого дээрэ һууба. Саран-. Гэрэл тэрээндэ урин налгайгаар хандажа, столдо һуухыень v, уряба, сай хэжэ, табаг табижа Бадмые хундэлбэ. Хаан һан-гирхай хубсаһатай хубууе харахаяа жэрхэһэндээ, ондоо та-һалга соогоо ороод һууба. Саран-Гэрэл Бадматаяа уни удаан энэ тэрэ юумые хөөрэлдэбэ. Хубуунэй гаража ошоһоной һүул-дэ хаан Саран-Гэрэлһээ гомдонгёор асууба:
— Ши хэдэн пара соо намтай хөөрэлдөөгуй юумэеэ энэ муухай гуйраншан хубуунтэй яатараа хөөрэлдэбэ гээшэбши? Ши тэрэнэй юуень һайхашаана, дурлана гээшэбши? (Юундэнь).
— Би иимэ муухай, хахархай хубсаһатай гуйраншан хунууд-тэ угаа дуратайб. Шиниишье иимэ хубсаһа умдөө һаа дурла- хаб, — гэбэ Саран-Гэрэл.
— һангирхай муухай хубсаһа үмдөө һаамни, үнэхөөрөө дурлаха гуш? — гэбэ хаан.
— Дурлаягуй одОо яахабиб? — гэжэ Саран-Гэрэл хэлээд, бутуухэн миһэд гэбэ.
— Тиибэл энэ хунэй хубсаһа эрижэ абажа намда үгыш. Би тэрэнииень умдэпүулби, — гэбэ хаан. Саран-Гэрэл зүбшөө-жэ, убгэнэйнгео хахархай хубсаһа эрижэ абажа, хаанда үм-дэхуулбэ. Нэгэ хара хүрин cap ногтолжо, өөртэнь унуулаад: '<
— Ши энэ сараараа ой соогуур гурбан хоног соо гүйлгөөд ерэ. Тиихэдээ ямархан болоод ерэгшэ аабши, шамдаа хэды ехээр дурлаха аабиб? — гээд, Саран-Гэрэл бүтүүхэн энеэб-хвлбэ.
Хаанай хара хурин cap унажа ошохотой сасуу, Саран-Гэрэл, хун зовдо иигэжэ соносхобо:
— Гурбан хоногой үнгэрхэдэ, нэгэ хара хурин cap унаһан муухай хубсаһатай гуйраншан ерэхэ. Тэрэ хадаа хун зондо '
хохидол. зоболон асарха, халдабаритай үбшэ тарааха. Хш тэрэнние аланаб, тэрэ хүн шагналда хуртэ. хэ.
Хаанай баатарнууд гүнээгы ехэ иүхэ малтаба. Томо щу-луунуудые нүхэдэйнгеө хажууда зөөбэ. Гурбав хоногой унгэр-хэдэ, хара хүрин cap уяаһан, һангирхай хубсаһатай хаая ерэбэ. Тэрэнние баатарнууд нүхэ уруу түлхижэ унагаагаад, дээ-рэһээнь шоройгоор булаба. Үшөө дээрэһээнь томо шулуугаар дараба.
Саран-Гэрэл Бадма хоёр нютагтаа бусажа, тэндээ ажана
тайбан жаргажа' һуудаг болобо.
19. БУДАМШУУ ДАА
Будамшуу даа арбан зургаан напатайдаа богдые бодхожо сагаалхаб гэжэ олон хун
дээр боосоо хээд, олбог хэжэ абаад богдын дэргэдэ оробо. Оро-ходон олон нухэд богдые бараалхажа байба. Богдо пуудал дээ рээ һуугаад ла олон зониие бараалхажа пууна. Арбан зургаа наһатай Будамшуу даа олбог барижа богдын дэргэдэ ошоод:
— Та өөдөө нэгэ заа ундыжэ хайралыт; энэ олбог дорот-най хэжэ ухэмни, — гэбэ.
Үндэгэд гэхэтэйн хамта:
— Мэндэ амдар! — гэжэ сагаалжархиба.
Тиигээд тэрэ олон нухэдһөө боосоо абажа эдибэ. Дахижа богдын баншууе залажа асархамнай. гэжэ олон нухэдеер боо-солдобо. Зээгэн малгай үмэдөөд богдын дэргэдэ ороод, малгайгаа абангуй богдын дэргэдэ бодоод байна. Богдо хэлэбэ:
— Хубуун, яагаа гоё малгайтайбши даа. Юунэй арпаар
хэгдэһэн малгай бэ?
— Зээгэнэй арпаар хэгдэпэн малгай даа, — гэбэ.
— Малгайгаа агсахамнай гу? — гэжэ богдо хэлэбэ
— Алин бэ танай малгай? л u Хажуудаа байһан муу баншуу малгайе^аажа утэбэ. Арбан
зургаан наһатай Будамшуу даа:
— Болхол даа, дарихал даа. Танай малгай мууш бол орей-донь ошорлоо байха, ҺДрабшадань санзайлаа байха. минии малгай гоё гээшэш бол ондоо юушгуи — гэжэ Н зээгэн малгаяа угэжэрхёод, баншуу малгайень үмэдөөд гэртээ ерэбэ.
Богдын баншиие залажа шадабал гэжэ олон нүхэдпөө боосоо эдйбэ Дахин би богдые нохой шэнгеэр^^хуулжа ша-Дахаб гэжэ боосолдобо. Шадахагүйш гэжзfeffj Ш нүхэдүүд. Боосолдоһон нүхэдеө абаад богдындо ошобо
— Зай, гаанар уудэндэ шагнаад байгаарайгты. Би богдын дэргэдэ ороод, богдые нохой шингеэр хусуулхыемни шагнагты,
Будамшуу даа богдын дэргэдэ оробо. Ороод богдотой дэлхэй дээгүүрхи алн амиганай ябадалы хөөрэлдэн ярилдан байна.
— Гол голой нохойн дуун ондоо гу? — гэжэ богдоһоо асууба. — Минин ябаһан газарта нохой хусахадаа "һа-һу-һуу" гэжэ. хусадаг. Онаоогоор хайшанш гэжэ хусадаг юм.
Богдо хэлэбэ:
— Шиниил ябапан газарта нэгэ янзаар хусаа бэзэ даа. Тинтэжэш хусаха нохой байдаг юм. Зарим голой нохой "һүн-һун" гэжэш хусаха. Тиимэ дээрэһээн гол голой нохойн дуун ондоо юм, гэжэ хзлсэлэг юм.
Тэрэ гэпээр Будамшуу даа газаа гаржа ерээд, богдые нохой-шолуулан хусуулхаб гэжэ таанартай боосолдоо бэлэйлби. Ху-суулаалби даа, дуулаа гут. Тиигээд боосоо абжа эдибэ.
Богдодо нохойн хур гари эдюулхэб гэжэ б ah а боосолдобо. Гэрээн шингй аднлихан эм бай дате мэдээд, тэрэ нохойн хур баапы абжа ошобо богдындо. — Би нэгэ иимэ эм асарбаб. Энэмни пайн эм гу, али бишэ гу? — гэжэ богдодо угэбэ. Богдо хобхолжо амталжа, узэбэ… Богдодо эдюулбэб гэжэ бапа боосоо эдибэ. Бапа нэгэ баян айлда ошожо үбһэ эрибэ. — Танай газар дээрэ ошожо, зуун нэгэ бухал хэжэ ухэб, — гэбэ. г
