Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
— Намда бэшэ ондоо юумэн хэрэггуй, ганса гуриг шара нохойемнн хани болгон угэгты.
Басаганай эрилтые ханган, гуриг шара нохойень хайрсаг соонь хэжэ угөөд, хайрсагыень хадааһаар хадажархиба. — Уһан мурэниие угсэн ошоод, энэ хайрсагаа мурэнэй зулхэдэ (мурэ-яэй гол тала) оруулаад табижархёорой, — гэжэ тугэд лама аба- I
9$
рал буулгаад, мордоод ябашаба. Үбгэн һамган хоёр уйлан дуу-лан байжа, түгэд ламын захиралтаар хайрсагаа абаашажа, уһа
мурэндэ табижархиба.
Тугэд лама мурэниие уруудан, моринойнгоо шадал соо гуйлгэжэ гэртээ ерээд, өөрынгөө долоон шабинарта:
— Нэгэ модон хайрсаг дээрэһээ урдажа ерэхэ байха. Тэрэнние болгоомжотойхоноор хүдөөдэ татажа абаад, хайрсагаа нээн хаангуйгөөр, тэрэ зандань асараад, бурханаймни шэрээ-гэй урда зохид гэхээр табижархёоройгты, — гэжэ захяад ябашаба.
Хухэ буха унаһан хонишон хубуун уһа мурэнэй захаар ябажа ябана ха. Тиигэжэ ябаһаар харан гэхэдэнь, модон хайрсаг иишэ тиишээ хэлбэлзэн, мурэнэй зүлхөөр урдажа ябана. Энэ юун урдажа ябаха бэлэй гэжэ тэрэ хубуун гайхаһандаа хубсаһа хунараа тайлаад, тамара тамарһаар хайрсагта хүрэ-жэ ороод, тэрэнээ хүдөөдэ татажа гаргана. Энээн соо юун байдаг юм ааб гэжэ һонирхоод, тумэр гадаһаараа хайрсагай хабхаг гасажа байгаад нээнэ. Тэндэһээнь гоё һайхан Наран Сэсэг басаган гаража ерэнэ.
— Хажуудахи гуриг шара нохойем бү гарга. Тэрээнһээ бэ-шыень хуу гаргажархи, — гэбэ Наран Сэсэг басаган.
Хонишон хүбүүн басаганай үгэ хуурээр гуриг шара нохой-һоо бэшыень хуу гаргажархёод, хайрсагаа байраарнь хадаад, уһа уруу тулхижэрхииэ.
Мүнөө хубуун хухэ бухаяа унажа ябаад, Наран Сэсэг ба-сагаа хойноо һундалдуулаад, гэрхэн тээшээ һайбарлуулба. Тиигэжэ ябаха зуураа Наран Сэсэг басаган:
— Шимнн ямар ажал хэдэгбши? — гэжэ асууба.
— Би гу? Газарай мэхээр, һараана малтажа, ами хоолоо залгажа ябагшаб, — гэжэ харюусаба.
— Үшөө юу хэгшэбши?
— Үшөө гу? Баян хунэй хони ямаадые манагшаб, — гэбэ. Тэрэ хоёр тиигэжэ хөөрэлдэжэ ябаһаар, урсахан гэртэ ерэжэ буубад ха. Гэр соонь хунэй харал узэлгуй онги обоо, уодэг-сөө бог шорой. Наран Сэсэг басаган гэр соохииень өөдэнь татажа, бог һагыень дууһан сэбэрлээд, хунэй һуумаар болгобо.
Уһа мурэн дээрэ тугэд ламын долоон шабинарай тодожо байха уедэ, мурэн дээгүүр нэгэ модон хайрсаг хөөбэлзэн урдажа ерэбэ.
— Энэл байба алтай, — гэжэ дуугаралдаад, тугэд ламын долоон шабинар тэрэ хайрсагые гохо дэгээгээр догоодожо, худое тээшэнь гаргаба. Энэ хайрсаг соонь юун лэ байба ааб гэжэ һонирхон, долоон шабинар тэрэ хайрсагаа дурбэн тээ-һээнь тэлээд ошожо, тугэд ламынгаа бурханай шэрээгэй урда табижархибад.
Тугэд лама гэртээ оромсоороо:
— Зай, асараал һаа болоо! Хайрсагаа нээгээ баряа, эбдээ-
гуй юм бэзэт?
v
— үгы даа, тэрэл зандань асараалдн даа, — гэбэд. _ Зай, долоон шабинарнн.' Долоон даба а дабасараа ябаад* хоноод упжөел, бусажа ерээрэйгтылши, — гэжэ тугэд лама ша-бинартаа захнрба.
Долоон шабинар гаража ошобод. Тэдэнэйнгээ ябамсаар, гэрэ лама Наран Сэсэг абхайгаа гаргажа, инагай ябадал хөв-' рэлдэхэ байна гэжэ бодоод, мэгдэн байжа хайрсагаа задал ба.
Нараа Сэсэг басаганайнь орондо хайрсаг сооһоонь гуриг шара нохой шудэ амаа ирзайлгаһаар гаража ерээд, түгэд лащ мын тубэнгииень тапа хазаад, алажархпба.
Хойто углөөгуурнь тугэд ламын долоон шабинарай ерээд, уудэ татан орохотой хамта, гуриг шара нохой rah ар химэлээд, лолоолуулыень унагаажархиба.
Хонишон хүбүүн һамганайнгаа һайханда ажал хүдэлмэЯ реэшье мартажархёод, памгаа хараад лэ һуужа байна.
— Убгэн, эдихэ хоол хогшолнойшье дуулажа байна. Шим-нн гаража, мэхээр малтажа асарал даа, — гэбэ Наран Сэсэщ Убгэниинь урдалаань хараад, дуу шуушье гараигүй һууна. Тии-хэдэнь Наран Сэсэг уйһэн дээрэ өөрынгөө дурсые аб адлихай наар зураад угэнэ.
Лунев хубуун хухэ бухаяа унаад, һамганайнгаа тэрэ дурсые урдаа баряад, хээрэ гараад ябажа ябана ха. Гэнтэ хара палхин буугаад, һамганайнгаа дүрсые һалхинда хиидхэжэр-хвбэ. Хонишон хубуун уйлаһаар дуулалаар урсахан гэргэм ерэжэ, тэрэ ушараа һамгандаа дууһан хэлэжэ угэбэ.
— Эй даа, бидэ хоёрой сугтаа һуухамнай бэрхэ болобо;1 гээшэ. Хари гурэнэй хаан намайешни һураглаһаар уни удаа-най агша. Тэрэ дурсыемни оложо абаал һаа, халуун мүрөөрни? хайжа, хүйтэн мүрөөрни гэтэжэ ерэхэл байха. Ерээл һаань бидэ хоёр урдаһаань юугээрээ тулахабибди? Шнмнн ори гаи-, са тумэр гадаһатайш. Бишни зүү хурабшатайхан һуунаб, — л гэжэ хоюулаа хүзүүдэлдэжэ һуугаад, өөдөө хаража энеэлдэ-жэ, уруугаа хаража уйлалдажа һууха зуураа, намайешни баряад абажа ябашоо һаань, шимни нэгэ жэл болоһон хойпо миниингээ һураг суугаар, хойноһоомни ошооройш, — гэжэ Наран Сэсэг памганиинь иигэжэ захиба. — Энэ бэһэлигыем зүу-1 жэ ябаарай. Минии ошопон газарта хүрэжэ ошоол паа, энэ бэһэлигээрээ намда тэмдэг угөөрэй, — гэжэ бэһэлигээ бэлэг бол- j гон бариба.
Тэрээяһээ хойшо нэгэ хэдэн үдэр үнгэрбэ. Үбгэ һамган хоёрой yfi хай болон һуужа байха уедэнь, нэгэ үглөөгүүр һо-вин хубсаһатай хүнүүд үээгдөөд, Наран Сэсэг басагые хара хусөөр баряад ябашабад ха.
Хонишон хүбүүн үдэршье һүнишье уйлажа ябана. Он жэл уягэргеөд, болзоото жэлынь тохёолдобо. Тэрэ хубуун хухэ 1 бухаяа унаад, памгаа һурагшалан ябашаба.
Олон хоног ошожол байна, хүбүүн яба ябаһаар ябана, ошо ошоһоор ошоно. Тиигэжэ тала хээрээр тэнэжэ мунажа ябахадань, харгы зам дээрэйь онги набта хубсаһатай хаанай адуу-шан ябажа ябана.
— Зай, эалуу хубуун, хаанаһаа хаЫаа эорнжо ябаабшн? Бухыншни туруун холын аянда ябаһандал үзэгдэбэл, — гэжэ тэрэ үбгэн адуушан һуран байба.
— Урдань хада Наран Сэсэг һамгатай һуугаа һэм. Тэрэ һамгыем хариин гурэнэй хаан буляажа абашоо һэн. Түхэреэн жэл болоод, миниингээ хойноһоо ерээрэйш гэжэ һамгамни за-хяа бэлэй. Хаана, алишье тубидэ байһыень һайн лабяаагүй аад, зобожо тулижа ябаналби, — гэбэ. Үбгэн адуушан дуугай шагнажа байһанаа:
— Зай, даа! Залуу хүбүүн, яагаашье бэрхэ газарта зори-бош. Бидэ хоёрпоо болохо хүнуүд тэрэ хаанай ордоной газаа гэшхээгуй юмэл. Хайшан гэжэ һамгантайгаа уулзажа шада-хабши даа. Би тэрэ хаанайшни адуушан гээшэб. Харуул хай-галнуудынь хуниие туһэр табидаггүй агша. Тиигэбэшье нэгэ ухаан байжа болохо. Хаамнай гоё һайхаи, сэсэ мэргэн хатан-тай болоо гэлсэгшэ. Тэрэл танай һамган байжа магад. Үхэр-шэн, хонишоной гэр бараанда орожо, уйдхар гашуудалаа хөө-рэнэ гэжэ манай үхэршэн, хонишон һамгад, бэреэд хөөрэгшэ. Тэдэ хонишон* һамгадаар танай ерэһые һамгандатнай тэмдэг үгөө һаа, угэжэ боломоор байна, — гэжэ һанаа зобонгёор хөөрэбэ. "Урда хойнонь намайе үзөө хараашьегүй аад, намда һанаагаа зобохо яагаашье зохнд абарн зантай убгэн бэ", — гэжэ ехэ баясана.
— Үбгэн баабай, холын нютагһаа ябаһан аянай. хүндэ тиигэжэ туһалалсажа үзыт! Хэрбээ миниингээ хойноһоо ерэг-шэ болоо һаа, ерэһэнээ- мэдүүлжэ, энэ алтан бэһэлигээрни тэмдэг үгөөрэйш гэжэ намдаа бэлэглээ һэн. Нэгэ аргыень оложо, энэ бэһэлиг һамгандамчи дамжуулаарайт, — гэжэ хонишон хубуун бэһэлигээ хурганһаан мулталжа, үбгэидэ үгэбэ.
— Залуу хүбүүн, бү һанаашарха. Заал һаа захяаетнай дүүргэжэ үзэхэб, — гэжэ үбгэн хэлээд, тэрэ бэһэлигыень юу-мэндэ боожо, үбэртэлжэрхёод — зай, уулзатараа баяртай! — гээд, адуун һүрэгэйнгоө хойноһоо ошобо.
Эсэһэн сусаһан хухэ бухаяа ногоондо табижархёод, мүиөв хүбүүи тохомоо дэрлээд унташаба.
Хаанай адууша үбгэн харанхы болоодүйдэ адуун һүрэгөө туугаад, отог байра тээшээ болобо. Тиигэжэ ябахадань, хаанай ордоной хашаагай газаагуур үзэсхэлэнтэ һайхан эхэиэр сэнгэжэ ябана хэбэртэй. Мүнөөхи Наран Сэсэг хатан байба алтай гэжэ үбгэн бодоод, алтан бэһэлигээ альган дээрээ эр-гээшүүлэн ялалзуулна. Тэрэ эхэнэр ябажа ябаһанаа гэнтэ зог татан, үбгэн тээшэ дулааханаар хараад:
— Үбгэн, яагаашье гоё бэһэлигтэй гээшэбта, — гэжэ дуу-гарба.
_ Хатан абган, хулисэгты намайе! Гоёшоогоо паатнаЙ, тан
да бэлэглэхэдэ яахаб? — гэбэ.
— Удоадэ болохо гу?
— Болохо, болохо, — гэбэ.
"Амиды мэндэ ябаа йаа, минии нухэр энэ уедэ эндэ узэгч дэжэшье болохо байгаа. Яагаа минии хургандаа зуужэ ябагша бэһэлиг шэнгиб", — гэжэ һанаад, убгэндэ дутэлжэ ошомсоя роо бэһэлигээ таняад:
