Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
_ Хатан абган, хулисэгты намайе! Гоёшоогоо паатнаЙ, тан
да бэлэглэхэдэ яахаб? — гэбэ.
— Удоадэ болохо гу?
— Болохо, болохо, — гэбэ.
"Амиды мэндэ ябаа йаа, минии нухэр энэ уедэ эндэ узэгч дэжэшье болохо байгаа. Яагаа минии хургандаа зуужэ ябагша бэһэлиг шэнгиб", — гэжэ һанаад, убгэндэ дутэлжэ ошомсоя роо бэһэлигээ таняад:
— Иимэ гоё бэһэлиг хаанаһаа абаабта? — гэжэ зүрхөө ху "дэлүүлэи hyp аба.]
— Холын орон нютагһаа ерэһэн нэгэ залуу хубуунэй. Энщ бэһэлчгэй азэниинь байгаа һаа, намтай уулззг лэ гэжэ зачла хургөөрэй гээ һэн, — гэбэ.
— Хаана байнаб?
— Тала хээрын ногоондо хухэ бухаяа бэлшээжэ байна һэн.
— Зай, убгэн, би танине һайн таниха байхаб. Танда ехэта баясанаб. Тара хунтнан минии дугын хун болохо юм. Углов! гуур гуйранша янзаар ерэжэ, минии һуужа байһан гэрэй сон-; хо доогуур ябаха гэжэ захяа хүргөөрэйт. Танай бэлэгтэ минии.! харюу болог! — гэжэ адхаар дуурэн алта убгэнэй альган дээ-
• рэ табяад саашаа ябана.
— Хатан абгай, һайн бзлэйт! Ута наһа наһалжа, удааня жаргалые эдлээрэйт. Танай захяае заал лаа хургэхэб, — гэжэ адууша убгэн хойноһоонь хараад гээгдэхэ зуураа, — буян хэ-: шагһээн хуртөөхэ яагаашье һайхан һанаатай хуухэн гээшэб, — I гэжэ наһаараа иимэ үнэ ехэтэ бэлэг нюдэ амандаашье хараа-1 гуй юумэ хаража, зүрхэниинь баяраар халина.
Хонишон хубуун углөө үдэрнь һамганайнгаа захяае адуя шан үбгэнһөө дуулахадаа бодоод, бодоһоноо һуугаад, һууһа-наа мэдэнэгүй. Хухэ бухаяа унаад, хаанай ордон тээшэ һай^ барлуулба. Хаанай ордоной сонхо доогуур гуйраншалжа ябана. Хүлеэжэ байһан памганиинь сонхоор хараад, үбгэндөо тэмдэг үгөөд:
— Сонхо доромнай хүн байнал! — гэжэ хаандаа хандаба. Хаан ошожо хараад:
— Яагаашье зудэг. хун гээшэб! Түргэн эндэһээ зайлаха''. гэхэ байна, — гэбэ.
— Тиигэжэ яажа болохоб! Дэлхэй дээрэ ямаршье хүн ябаха юм бэзэ. Гуйранша хунэй урмыень х-ухалангуй, шадаал һаа урижа, сагаа ногоо барижа гаргаха гэһэн хуушанай еЫЩ до бии агша. Нэгэ зуһэм хилээмэ, нэгэ балга сай хайрлаба гуш? — гэжэ Наран Сэсэг эрхэһэншэг болоод, буруу хараад, сонходо зогсоно. Хатанаа ехэтэ муудуулжархиба гүб гэжэ па-наад:
— Зай, хатамни, уряа һаа ури даа. Шиниимни дураар болог даа, — гэжэ хаан дуугарба.
Наран Сэсэг мэхэеэ гарган, наахануур хаандаа баярлапан-дал боложо, сонхоор хараад үбгэндөө:
— Манайда орожо гарагты, — гэбэ.
Хонишон хубуун хаанай мүнгэн сэргын узуурта хухэ бухаяа байлгажархёод, хаанайда орожо ерэмсээрээ, амар мэндэ хүргөөд, үүдэн талада һуушаба.
Наран Сэсэг алта мүнгэн шэрээгээ татажа хүндэлнэ. Тии-хэ зуураа олон юумэ хөөрэлдэнэ. Хаан һууһанаа тэрэиһээ жэрхээд, ондоо таһагта орошоно. Тиигээд хонишон хүбүүнэй гарахатайнь хамта хаан таһаг сооһоон гаража ерээд:
— Ши намтай түхэреэн жэл соо сугтаа һуужа байха зуураа, нэгэшье угэ хөөрэлдэдэггүй аад, мүнөө орожо ерэһэн гуй-раншан хүнөөр ямар халуунаар хөөрэлдэбэш? — гэжэ муулар пайлараа хэлэбэ.
— Бишни һайхан хүндэ дурладаггүй, иимэл муухай ху-нуудтэ дуратай агшаб, — гэбэ. Хаан бодолгото болон һууһаар хэлэбэ:
— Али бишни муухай хун болохомни гу?
— Тиигээ һаа бури зохид һэн.
— Энэ хунэй муу хубсапые эрижэ, намда абажа угыш даа.
— Болохол даа, — гээд Наран Сэсэг өөрынгөө убгэнэй хубсапые дуупан абажа, хаандаа үмэдхөөгөөд, түмэр гада-һыень бүһэдэн һуйбадаад, хүхэ буха унуулаад:
— Гурбан үдэршын газарта ябаад ерыш даа. Ямархан болоод ерэнэ аабши, — гэбэ.
Хаанайнгаа гаража ошоһон хойно Наран Сэсэг арад зоной дунда түргэн иимэ удхатай зар тарааба. "Зуун урда зүгһөө хүнэй харал үзэлгүй ехэ муухай хүн хаан ордондомнай добто-лон ерэхЭнь. Тэрэниие хараһан газартаа алажархигты", — гэһэн хаанай зугһөө захиралта гаргаба. Хоёр хулдай баатарнуудта нүхэ малтуулжа, ноёд түшэмэдтөө үхэрэй зэргын хоёр шулуу асаруулба.
Гурбадахи хоногойнгоо болзорто хүнэй танимаар бэшэ, харал үзэлгүй муухай болошоод, хаан хүхэ буха унанхай, тумэр гадаһа бүһэдөө һуйбаданхай юумэ зүүн урда зүгһөө ерэжэ ябана ха. Хаанайнгаа дүтэлжэ ерэмсээр баатарнууд, тү-шэмэд ноёд тэрэнээ танингүй, нухэ уруу тулхижэ — унагаагаад, шорой дээрэнь обойсо хаяад, үхэрэй зэргын эльгэн хара шу-луугаар даражархиба. Дарагдашагүй дайгаа дарабабди гэжэ хаанай түшэмэд ноёд гэр буреэ тарабад ха.
Хонишон хүбүүн үзэсхэлэнтэ һайхан Наран Сэсэг һамган-тайгаа нютагаа бусажа ерээд, сэнгэлиг хүхюун һуугаа һэи ха.
18. САРАН-ГЭРЭЛ
Урдань хада нэгэ һууринда үбгэн һам-ган хоёр байһан юм ха, Тэрэ айлайхи Саран-Гэрэл гэжэ басагатай байба. Тэрэ басаганиинь үгөөр хэлэшэгүй сэбэр һайхан шарайтай, сэсэн ухаатай байһан юм
гэхэ.
Нэгэтэ тэдэнэй нютагта холын дасанһаа нэгэ баян лама ерэбэ. Саран-Гэрэл басагые хараһаар һайхашаажа, һамган болгожо абаха гэжэ шиидэбэ ха. Басагые арга мэхээрээ угэ-дөө оруулха гэжэ хэды оролдобошье һаань, Сараи-Гэрэл огто таһа арсажархиба. Һайнаар хэлэжэ ядахадаа, лама басаганда хоротой эм угэбэ.
Саран-Гэрэл тэрэ эмыень абахаяа арсаба. Лама басагые ондоогоор хорлохо гэжэ сэдьхээд, гэртэнь ерэжэ, эдидэг эдеэн-дэнь хоро хэжэрхибэ. Басаган тэрээиһээнь боложо, хүндөөр үбшэлбэ.
Хорон сэдьхэлтэй байһыень мэдээгүй байһан гэртэхнннинь басагаяа эмшэлүүлхэ гэжэ тэрэл ламада абаашаба. Лама шоогоо орхижо, хонхоёо хонгиргожо, дамаарияа наяргаһанайн-
гаа һүүлээр:
— Басагыетнай уһанай эээн Лусууд хаан эреэ. Хэрбээ тэ-рээндэ эльгээгүй һаашни, басаганшни үни болонгүй үхэшэхэеэ байна. Эльгээгээ һаашни, эдэгэжэ гэртээ бусажа ерэхэ, — гэжэ
номнобо.
— Ай, бурхан, ямар аймшагтай юумые хэлэнэ гээшэбта. ламбагай. Лусууд хаанда ошохо харгыень заажа угыт, — гэжэ үбгэн һамган хоёр гуйба.
— Заажа угэнэ; бэзэб, — гэжэ мэхэшэ лама баярлан хэлэбэ. — Ехэ хайрсаг дархалагты. Тэрээн соо басагантнай ороод,
уһан соо тамархадаа, Лусууд хаанда һаадгүй хүрэжэ ошохо.
Эсэгэнь ехэ хайрсаг дархалба. Басаганай амяа бүтэшэхэ-гүйнь тулада дээдэ хажуудань забһар нухэ улөөбэ, Саран-Гэрэл тэрээн соонь гульдиржа ороод хэлэбэ:
— Харгын хани боложо ябалсахынь тулада шара нохойем угэгты, намда бэшэ юуншье хэрэггуй. Эсэгэнь шара нохойгоо томо хайрсаг соогоо хээд, амһарыень бүхөөр хадаба.
— Энээнээ горхоной эрьедэ абаашаад, уһан соо хаяжар-хёоройгты, — гэжэ лама захиран хэлээд, гаража ошобо.
Лама морёор горхоной эрье дээгуүр хатаргаһаар гэртээ ерэжэ, хубарагуудтаа захирба:
— Таанар уһанай эрьедэ ошогты. Удангуй нэгэ хайрсаг! уһанда урдажа ерэхэ. Тэрэнние уһан сооһоо абажа, намда аса-рагты. Хабхагыень тайлангуй асараад, бурханай шэрээ доро табижархёоррйгты.
Энэ уедэнь нэгэ залуу хубуун мори унаад горхоной эрье-' g дэ мал адуулжа ябаба. Гэнтэ харан гэхэдэнь, нэгэ ехэ хайрсаг уһанда урдажа ябаба. Малшан хубуун хубсаһаа таила- 1 һаар у ha ойможо, тэрэ хайрсаг абажа, эрьедэ гаргаба. Хабхагыень тайлажа харахаданъ, Саран-Гэрэл басаган гаража ерэбэ.
— Энээн сооһоомни хэрэгтэй юумэнуудыем гаргыш даа. ^ Гансал энэ шара нохойем бу гаргаарай, — гэжэ басаган да-рууханаар хэлэбэ.
Хубуун хэрэгтэй юумыень гаргаад, шара нохойень зосоонь J үлөөгөөд, хайрсагайнь хабхаг бүхөөр хадажа, уһанда урда-хуулба.
Хоюулан мориндоо һундалдаад, хүбуүнэй гэртэнь ошобод. Саран-Гэрэл малшан хүбүүнһээ иигэжэ асууба:
— Ши хэн гэжэ нэрэтэйбшй?
— Би баянай ухэр адуулдаг Бадма гэжэ нэрэтэй угытэй J үнэшэн хүбүүмби. Таладахи тибһэ, гүбһэ малтажа эдижэ, үл } залгаад ябадагби, — гэжэ хүбүүн харюусаба.
Удангүй тэдэнэр хүбүүнэй гэртэнь хүрэжэ ерэбэ. Саран-Гэрэл гэртэ ороһоор үнишье болонгүй, зосоохииень өөдэ татажа, шала сонхыень угаажа сэбэрлэбэ.
Үнөөхи хубарагууд уһанай эрьедэ гүйлдэжэ ошоод, хайр-сагай урдажа ерэхые хүлеэжэ һуубад. Удаигүй тэрэ хайрсаг урдажа ерэбэ. Хубарагууд уһа ойможо, тэрээниие абаад,'эрьедэ гаргаба. Хубарагууд хайрсагыень тэлэжэ, ламынгаа гэртэ асаржа, бурханайнь шэрээ доро табижархнбад. Лама газаа-һаа орожо ерэһээр асууба:
— Тэрэ хайрсаг асараа гут? Амһарыень тайлаагүй аабзат?
