Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
Богдодо нохойн хур гари эдюулхэб гэжэ б ah а боосолдобо. Гэрээн шингй аднлихан эм бай дате мэдээд, тэрэ нохойн хур баапы абжа ошобо богдындо. — Би нэгэ иимэ эм асарбаб. Энэмни пайн эм гу, али бишэ гу? — гэжэ богдодо угэбэ. Богдо хобхолжо амталжа, узэбэ… Богдодо эдюулбэб гэжэ бапа боосоо эдибэ. Бапа нэгэ баян айлда ошожо үбһэ эрибэ. — Танай газар дээрэ ошожо, зуун нэгэ бухал хэжэ ухэб, — гэбэ. г
Баян хун ехэ баярлажа, зуун бухал болгоод аб'хаб гэжэ нэгэ бухал убһэ угэбэ. Зунай халуун болжо, сабшаланай һайн урга-жа^ байхын уедэ, хун зоной үбһэндөө орохоһоо урда, баян ай: лайнгаа газар дээрэ ошожо, нэгэ һайн бухал убһэ сабшажа табиба. Олон зон үбһэндөө орожо, үбһэ хуряалгын дуурэхэ болтор Будамшуу даа дахин ерээгуй. Баян" айлай эзэн Будамшуу даада:
— Хабарай хабшуу сагта нэгэ бухал үбһэ абһан бэлэйшн. Газар дүүшэ дээрэмни ерэжэ, зуун нэгэ бухал хэжэ ухэ хэлсээтэй бэлэйш. Үбһэмни хагдархаяа байнал, ерэжэ зуун нэгэ> бухал убһэймни хэжэ угыш, — гэбэ.
Будамшуу даа хэлэбэ:
— Та юун гэжэ хэлэжэ байнабта? Танһаа би нэгэл бухал абаа хамнайб. Зун нэгэ бухал үбһэ хэжэ ухэб гэжэ хэлсээ хамнайбди. Би хэлсэһэн ёһоор болбоб, зун нэгэ бухал газар дээрэтнай "хэжэ үгөө хамнайби. Зуун' нэгэ бухал хэжэ ухэб гэжэ би хэлээгуйб. Та хазагай буруу юумэ ойлгожо, буруу юумэ хэлэжэ байнат.
Баян хун юуш хэлэхэ аргагуй Будамшуугын хэлэпэн угэдэ боогдоод улэшэбэ.
Баһа нэгэ баян хунэй шар үхэшэбэ. Будамшуу даа тарган пайн шарын үХэһэн байхын хараад:
— Үхэһэн шарынгаа мяхые иамда уг. Би шамда гурбан буруу ухэб.
118
Баян хун үхэһэн шарынгаа мяхаар гурбан буруу абхадамни гэмгуй байна даа гэжэ һанаба. Будамшуу даа шарынь мяха асаржа эдижэрхибэ. Баян хун гурбан буруугаа нэхэжэ оробо.
— Би олон зоной дунда тэрэ буруудаа ухэб, — гэжэ Будамшуу даа хэлэбэ. Олон зониие суглуулаад:
— Энэ баянай шарын ухэхэдэ гурбан буруу ухэб гэжэ шарынь мяха асараа пэм. Энэ баянай тарган шар үхэшэхэдөө тэрэ буруу. Үхэһэн шарынгаа мяха угэдэг хоёр буруу. Тууниие хуулида мэдэгдээ бол гурбан буруу. Зай, би энэ гурбан буруу хэлэжэ үгэбэб.
Баян хун юуш хэлэхэ аргагуй шарынгаа мяха эдюулээд һалаба.
Б ah а нэгэ 'баян лаабхадаа наймаа хэжэ байба. Будамшуу даа удэр бури базаарта ошожо харадаг байба. Нэгэ мүнгэнэй юумэ абадаггуй байба. Тэрэ базаарһаа баян базаартай хун
хэлэбэ:
— Ши минии базаарта удэр болгон юундэ ерээд байнаш? Олон нухэды юумэ абшал байхы харана бэзэш. Ши нэгэш мунгэнэйхии абхагуй аад, ходо ерээд байдагши. Али шинии
абха юумэ минии базаарта байнагуй гу?
Будамшуу даа хэлэбэ:
— Минии абха юум шинии базаарта байнагуй.
Базаарай эзэн хэлэбэ:
— Ши бу худалаар хэлэ. Минии базаарта хунэй хоёр мон-согор нюдэнһөө бишэ юуш байха. Ши намтай боосолдохо
гуш?
— Боосолдохоб! — гэбэ.
— Минии абха юумы байгаагүй һаа, ши юу табихабши?
— Энэ байһан базаарынгаа юумые хуу табихаб.
— Ши юу табихабши, байгаа юм хада?
— Мун энэ шинии базаары зэргын юумэ хуу табихаб.
— Зай, юун шамда хэрэгтэйб?
— Самса хэхэ сагаан хэлин абаад ерэ, — гэбэ. Тахюурын бүреэ хэхэ шурэ абаад ерэ гэбэ. Табаг хэхэ танаса асар
(эренэ.)
Тэрэ базаарта алинш байбагуй. Хэдэн ябажа харахадаа Будамшуу даа тэрэ гурбан лабтай угэй хадаа гэжэ мэдээд лэ, бишэ юумэ гуйсэд-бии ха гэжэ һанаба. Тэрэ базаарын бараа боосоогоор хуу эдижэрхибэ. Тэрэ уедэ оросой хаанпаа генераал гэхэ мэтэ ноён ерээд, буддын шажанай тухай хөөрэл-дэхэ саг болобо. Тиихэдэ орос хэлэ мэдэхэ хун байхагуй байба, буряадай дунда.
Будамшуу даа гээшэ перевоодолжо шадаха байба. Хөөрэл-дэжэ ябха зуураа оросын "даа, даа* гэхэдэнь, намда "даа" нэрэ угэбэ гээшэ энэ ноён, Будамшуу даа гэлсэжэ байха бол-бот гэбэ. Тиигээд Будамшуу даа гэжэ нэрэтэй болһон байна.
20. БУДАМШУУ
Нэгэ Будамшуу гэжэ хубуун байгаа. Тэрэ хадаа поопуудаар заклад-спор хээ. Нэг-
тэ баян хунэй хажууда модо нухэ уруу хээд Будамшуу һууна.
Гэр сооһоо баян хунгаржа ерээд хэлнэ:
— Эндэ юу хэжэ байнаш? I %.
— Би хадаа Садатар хооллуул гэжэ нэрэтэй хубуумбн. Энэ нухэн уруу нэгэ шара унэгэн ороо. Тэрээниие хаагаад баи-
НаМБаян хун ехээр баярлан хусинэ. Тиижэ байтарни Будамшуу хэлнэ хаанда: "Ши энээнииемни хаагаад бай. Би танда оржо уха уухамни. Энэ унэгэн танай болог". fi _ Заа бай-
Ба'ян хун унэгэндэнь хДВИ^антай удаан хам! — гэбэ. Будамшуу гэртэнь ВШШЩЩщШ хубууе хөөрэлдэбэ. Баян хун УЛа||ЩШН Газааси баянай оогол-дуудаба: "Садатар хооллуул, Щ1 ЦЦ гээш9б? Са-хые һамганиинь дуулаад гайхаоа. цц юундэ хооллуулха датар хооллуул гэжэ. Энэ үгээтэи ү "Садатар хооллуул, гэнэ гээшэб?" Баян хун дасин ЩШШ эдеэлуулхэ болоол ерыш!" һамганиинь гайхажа ШЩ§Й даа", — гээд ехээр эдеэ хоол таоижау' аа эдеЭлбэ.
Будамшуу хубуун сэсэн ухаагаараа сад
21. БУДАМШУУ ДАА ПОП ХОЁР
Будамшуу даа: — Юун тогтоол *— Буря ад хунэй
буряады
удамшуу даагай нэгэ сэлеэнидэ ябажа оаихада хуулиин тогтоол — гараба гэлсэбэ.
гарааб?|§ гэжЩрсууба. ухэхэдэ буряад ламаараа хүдөөлүүлжэ,
эөри буряадтаа шингэжэ байна. Манай хуули засаг ээшэмнай оросшш гарта болоһон хойно, орол, ламаар хүдвв-
луулхэ ёһотой. Эндэһээ хойшо буряады;^^^^И хүдөөлүүлжэ байха епотой, — гэжэ *УУ*™"г^л1Л(: ханраад: байба. Тиихэдэ тэрэ Будамшуу ШШН тнигээд саашань "Нэгэ хүниие энэ хуулиин еһоорН^^НЩШбШ би энэ тогтоолын ёһоор хҮд^^Ү^^эбэ0шГБолюүлжа шада-гэбэ. Сэсэн Будамшуу даа зуб хэлээ гээшНИШ Та Н9ГЭ хал байгаа гээшэ гэжэ "ЯН болопон хойно нэгэ бага. байгыт даа. Хүнэй үхэхэ ЩЩ х" улиин тогтоолын ёһоор хүн үхэнэ аабза. Тэрэ үхэһэн хүнииещ танда найда.
хүдөөлүүлээд, бишэ саашынь болюулжа ү
набди, — гэбэд. м~гч ех9 баян айлын эзэн
Тиижэ байтараа тэрэ нютагта нэгэ щ малтуулба.
ухэшэбэ. Будамшуу нэгэ ехэ на* баян ^дбэ гэжэ
Поопые залахаяа ошобо. Буряадын и үхөө щ хада
мэдүүлхэдэ, баян поп ерэхэ болоба d у |||| Будамшуу
ехэ юумэ абха бэзэб гэжэ. Үхэпэн, ү $щ дэ9р абаад
даа олон зонтой, пооптойгоо|Н Щ дээрэ ном уншажа
ошобо. Пооп улаан хэрээсэеэ баряад, ү гараад^ үхэһэн
байхадань, Будамшуу Щ НИ поопоо тэрэ нухэ уруунь
хүниигээ наян сажан хаяпанаа пүү |
түлхижэ унагааба. БудамшЦдаа олон нүхэдевр |
— Шорой хаягты! — г рой хаюулжа, поопые үхэһэн хүнтэй хамтаруулжа дээрэһээк шорой хаяжа алажархиба.
— Зай, бидэ энэ баян хунэй орой хадаа зөөрнинь поопын гэр хотынхидтэнь абаашажа үхэ ёһотой байнабди.
Будамшуу даа олон хүниие абаад, орой хахад зөөриинь гэр; хотондохидтэнь абаашажа угэбэ.
— Поопнай яаһан бэ? — гэжэ асуулсажа байба.
— Хүдөөлуүлээбди, — гэбэ.
— Поопымнай юундэ хүдөөлүүлжэ орхибо гээшэбта?
— Буряадуудын үхэхэдэ пооптойгоор хүдөөлүүлхэ гэһэн хуулиин тогтоол гараһан байна. Тэрэ тогтоолын ёһоор хүдөө-лүүлэлсэхэ болообди. Тиигээд үхэһэн хунөөр хамта худөө-лүүлһэн байнабди, — гэбэ. Тиихэлээр тэрэ айл тэрэ гэһээр хуули засагта мэдуулбэ. Будамшуу даа олон нухэд зондоо хэлэбэ: Энээн тухай ехэ зарга болхо. Тиихэдэ таанар угэеэ нэгэсуулжэ, алдуу солюу үтэйгөөр минии хэлэһэнэй ёһоор хэлээд байгаа — райгты, — гэбэ. Хуули засаг татуулба тэдэниие.
— Таанар юундэ поопые абаашажа үхэһэн хунеөр сугтань хэжэ алабат? — гэбэ.
— Буряадын үхэхэдэ пооптойгоор хүдөөлүүлхэ гэжэ хуулиин тогтоол гараһан байнал. Биде тогтоолой ёһоор хүдөөлүү-лээбди.
— Эндэһээ хойшо буряадын ухэхэдэ таанар пооптойгоор хүдөелүүлхэ гэжэ хуулиин тогтоол гараһан юм гээд лэ хунэй! үхэхын тоогоор ло поопые абаашажа, нүхэ руу хэжэ алажа байхатнай?
— Конээшно! Рааз хуулиин гараһан хойно, поопые абаа-шаад булалсажал байха ёһотойбди, хуулиин тогтоолой ёһоор ябадаг болоһон хойноо, тогтоолһоо гадуур бидэ хаана ошохо бэлэйбди. Хүнэй үхэхэ мүнхэ, үхэхын тоогоор тэрэ noon гээшэн хэр олон байжа ухэ юм бэ? — гэжэ Будамшуу даа хэлэбэ.
Тэрээни дахажа ябаһан нүхэдүүд Будамшуу даагай хэлэ-1 һэнэй ёһоор үгэеэ нэгэсүүлжэ, булта адлихан хэлээд. байна. | Тиихэдэнь хуули засаг буряадын тэнэг мунхаг барагдаха юм, бишэ даа гэжэ: "Эндэһээ хойшо поопые бү абаашагты. Хунэй ухэхэдэ хүнтэйгеер худөөлуүлдэг гут? Дахижал поопые бу абаашагты", — гэбэ.
