Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
Тиигээд поопоор хүдөөлүүлхээ болиһон байба.
22. БУДАМШУУ ДАА
Будамшуу даагай сэсэн хун гэжэ хун зон дуулаһан байгаад, туршажа үээхын тү-
лөө төөлэи табижа үхэ болобо, хажуудань хабшажа мяха угэигөөр, Будамшуу даа төөлэйеын хүндэдэг ёһоор хүндөөд, за-лаха ёпоор болгоод, баруун гараараа барижа абаад, зуун гараа һарбайлгажа баряад:
Май! — гэжэ гартаа үгөөд, — би аянай хунби. Энэ төө-лэйгөө хундэ залажа угөөд, хооһоор хонохо аргамгуй, хажуудань хабшаа мяхаш угэй юм байна даа. Нэгэ гарһаан нүгөө гартаа залаба гээшэб, — гэжэ хэлээд, төөлэйеын хуу мулжэжэ эдижэрхибэ. Тэрэ айл юуш гэжэ хэлэхэ аргагуй байба.
Бапа нэгэ нухэртэй нэгэ айлда оробо. Тиихэдэ табагта ехэ тарган мяха шанажа, нухэртэйдэнь нэгэ табагта мяха табижа угэбэ. Будамшуу даа нүгөө нүхэрэйнгөө дээдэ захадань һууба. Тэрэ нүхэртэйгөө хутагаа гаргаад, заахан тэрэ мяханһаань эдижэ байтараа, Будамшуу даа хутагаа нугалжа, саашань хармаандаа хээд, пулаадаа гаргажа амаа аршаад, табагтай мяхаа саашань тулхибэ. Доодо тээнь һууһан нүхэр мяха эдихэ хэмш үгэй дураниинь хүрэһэн аад, дээдэ талый хүнэйнгөө эдихээ болиходо, дурагуйхэн хутагаа нугалжа саашань хиижэ, пулаадаа абжа амаа аршаад, табагтай мяхаа заахан саашань тулхибэ. Будамшуу даа тиихэдэнь: "Али бишни шамаяа эдихэ юм гу гэжэ һанаад, шинии эдихээ болёо юм хада би эдихэм-ни", — гээд дахин хутагаа гаргажа ерээд, хуу эдижэрхибэ. Доодо тээнь һууһан нүхэр хооһоор һуушаба.
23. ХОЛЬШОР ХҮБҮҮН
Урай, урай Хольшор хубуун ябана. Тиижэ ябажа ябахадань, нэгэ баян хун
золголдоно. Золгоод хэлэнэ:
— Хольшор хубуун, хольшороо хэллаа, — гэнэ.
— Хольшороо хэлхымаад ла, хольшороо гэртээ марташ-хоод ерээльби, хольшороо асархым мориёо угыштаа, — гэнэ* Баян хун унажа ябаһан мориёо угэнэ. Баян хуни морейн абаад, унаһамээрээн:
— Хольшороо асархам, — гээд гэр тээшээ ябажа ябана. Ябажа ябаад, нэгэ хунээдэ ороно. Баян хуни хугшэн ган-саараан пуужа байна.
'— Энэ Хольшор хубуун, хаанаһаа ябаабши? — гэжэ һурана.
— Танһаа би мунгэ эрэжэ ерээльби, — гэжэ Хольшор хубуун хэлэнэ.
— Юун мунгэ манһаа эрээбши, танда үрэ угээ байһиим-
нээбди, — гэнэ.
— Танай урагтнай эльгээгээл морёо угэжэ, — гэнэ. — Үнт-хээбэй хадаа харыштеэ, энэ газаатнай байнал, — гэнэ.
Тэрэ баян хуни хугшэнн шагаабараараа харангэйнь, абгайн
морин уяатай байна. Хольшор хубуун:
— Тэрэ морёо таниништеэ? — гэнэ. Баян хуни хугшэн:
— Абгаймни моринал даа, — гэнэ.
— Абгайяа мори танижа байһан хойноо, мүнгөө үхееб-таа, — гэнэ. v
Тэрэ баян хуни хугшэн бутуу тэбэргэ мунгэ угэнэ. Хольшор хубуун тэрэ мунгэйн абаад, морин дээрэ һуугаад ябана. Ябажа
9*
191 ябахадан гурбан морёор тургуубай эд бараа тээгээд ябана.
Тэрэ тургуубайе харпан бьеэрээн Хольшор хүбүүн гээшэ, эбМв сооһоон мүнгөө абаад, морьноо һүүл доро хээд орьтино. Туя
гуубайтай золголдоно. Золголдоод тургуубайһаан һурана:
— Юу наймаалжа ябанат? Тэрэн хэлэнэ:
— Хундэ хэрэгтэй юумэ хуу баран биимал даа.
— Тэдээнээ намда харуулагтыл даа, — гэнэ. ТургуубаЙн хойто сүндүүгээ неэгээд харуулна.
— Энэ эдтнай хүдээтыйм? — гэжэ һурана.
— Энэмнай эды, тэдэмнай тэды сэнтэйма, — гэнэ тург^Щ байн.
Хольшор хубуун халааһаа һабардажа үзээд:
— Ай удха шудха, мүнгөө гэртээ марташхоод ерээпэмбйуИ гэнэ — Байс моримни мунгэ гаргкиимһан, — гэнэ.
Морёо махмал мннаагараан шэб байса сосёотьно.' Морин собхорһон бэеэрэн алта мүнгөө гаргаатьна. Тэрэ тургуубай-' пууд ехээр гайхашхоод байна. Тэрэ мүнгөөрөө эд бараа абана. Тиижэ байхадань тургуубай тэрэ мориндон ехэ хорхойтооЦ
— Энэ морёо намда ухэшаам, энэ тээбэри тбваариим абыш, — гэнэ.
— Айл нохой хэлшэбэйми хэлэбэш. Энэ морёо юугаарш андалдахахоймидьби даа, — гэжэ Хольшор хубуун хэлэнэ.
Тиихэдэн тэрэ тургуубайн хэлэнэ.
— Юуш һаа андалдаил даа, — гэжэ.
Андалдана. Гурбан эд барааинь абаад, мунгэ гаргадаг мШ риёо угэнэ. Тургуубай тэрэ морёо унаад ябана. Гэртээ ошожоЯ тургуубай хүгшэндөө хэлэнэ:
— Ухэсөө алта мунгөөр дутхабойбдил даа. Бишни алтщ мунго гаргадаг моритой болоод байнальби. Тургуубай муда гэндөө ехэ хэрэгтэй болоод, мориёо шахамал минаагаараан* сосёод, сосьходон нэгэ хоёр мунгэ гаргана. Тэрэ мунгеереен юу хуу абанад. Тэрэ тургуубай алта мүнгэндэ һанаашархаяа болёод, ехэ баяртай байжа байна. Хольшор хубуун гурбан боозо эд бараагаа абаашажа, хугш'э хубуугээ хубсалуулна.
Нэгэтэ Хольшор хубуун хээрэ гархадаа, хоёр гурбан халаа-са абаад, эбэртээ хээд гарана. Гарһан бэеэрэн, халаасаяа нухэн соо хээд, хотогой модо баряад, харгүй дээрэ һуужа һууна.
Нэгэ хун гурбан тээбэрээр сагаан талха тээгээд, городто орожо ябана.
— Хольшор хубуун, эндэ юундэ һуугаабши? — гэнэ. Хольшор хубүүн хэлэнэ:
— Энэ нүхэн сооһоо хэлеэмэ халааса бэлэн болоод гархы-мал. Энээнээ гэртээ абаашаха һанаатай һууиальби.
Баян хун;
— Юугаа хэлэжэ тунэнэш, — гэнэ.
132
— Үншхээбэй хадаа энэ хотогой модоороон татаад абһууль-
бидаа, — гэнэ.
Баян хүнэй хаража байса хотогой модоо хээд, халааса
татаад абана. Тэрэ баян хун угаа ехээр гайхана.
— Хэнш хуни татаад абахада абагтхы даа? — гэжэ һуранга:
— Юундэ абагтахбой һаам, — гэнэ Хольшор хубуун. Баян хүни татаад үзэхэдэн, нэгэ халааса гарана. Баян
хун ехээр гайхажа, Хольшор хүбүүндэ Хэлэнэ:
— Энэ гурбан тээбэри талхайм абыш, намдаа энээнээ үгыш! Хольшор хүбүүш
— Юугаарш андалдахабой байһиимильби даа, шамдаа гэжэ үгэхэмаам даа, — гэжэ ухэ болно.
Тиижэ Хольшор хүбүүн гурбан тээбэри талха гэртээ асаржа угэнэ. Ехэ үнэр баян болоод байна, юугаарш дутахаяа болёод. Тиижэ гэртээ байжа байхадан, тэрэ тургуубайнь морин мүнгөө гаргахаяа болёод, Хольшор хүбүүн мэхэлээ гэжэ тэрэнээ бэдэржэ, алаха мни гэжэ ябана. Хольшор хүбүүн тэрээниии мэдээд, нэгэ хара хониёо алаад, шуһайнь хото соонь шудхаад, эзыеэ сээжэдэн уяад орьтино. Дээрһээн хубсалуулаад, хүгшэн-дөо хэлэнэ — тургуубайн озирходо эдеэ юу хүүгээш баряабэй байгаарайш. Тиихэдэшни: "Хүгшэн эдеэгээ барииш", — гэхэдэм-ни, үхэһэн уруудһиимайе айлшан болгогшош гээд хараагаарайш. Тиихэдэш бишни хотьгоёо баряад хотон ташааш хадхахаб, тнихэдэм гэдэргээ тангайд гээд унаарайш. Унаһан хойнош, "ухэһэни бодхохо, үбээрһэни баяжуулха шахамал минаамни хаанам" — гээд баруун ханадаа үлгээтэй байһан минаагаа абаад шамаяа сосьходомни, һуг харайгаад бодооройш, — гэнэ.
Тиижэ һуухадан тургуубай ороод ерэнэ. Хольшор хүбүүн:
— Уу, айлшан ерээ, наашаан, наашаан, — гээд, остоолдоо абаашажа һуулгана.
Тургуубай хэлэнэ:
— Хольшор хубуун гээшэ намаяа мэхэлбэлши, — гэнэ.
Хольшор хүбүүн:
— Шамайе мэхэлпэнээш мэднэбэйльби, — гэжэ хэлэнэ,—
айлшан ерээһиим. Эдеэгээ барииш!
Хугшэниин:
— Үхэһэн уруудһымайе ходо айлшан болгогшош, — гэнэ.
— Харыш, энэ үхэһэн эзые, — гэһэн бэеэрээ хотьгоёо баряад, ошоод эзые хадхаадтина. Тэрэ хототой шуһа хадхахадан бүтүү тэрсэрсэ адхарна, хугшэниин тад гүдэргээ тангагад гээд унаадтина. Тэрэ тургуубай ухаа алдашхоод һууна. Хольшор хүбүүн:
— Энэ ууртай эзыеэ алашхоольби, — гэнэ. Үхэһэни бодхоо-хо, үбээрһэни баяжуулха шахамал минаймни хаанам гээд, баруун ханаһаан үлгээтэй байһиимайе һарбагад гэжэ абаад, хугшөө хоёр-гурба аряад соснно. Хугшэниин һуг харайгаад
бодотьно.
Тургуубай угаа ехээр гайхашоод һууна.
— Хольшор хубуун, — гэнэ, — эд бараагаар яахамниб, энэ ммнаагаа намдаа ухэшнихаяа даа. Тиигээд урэ ялабеэр зуб-шэлтхэмнайшиил даа, — гэнэ. %
Хольшор хубуун:
— Лмалшабоймайе амалбалштаа, — гэнэ. — Шамда а гэжъ угэхымаам даа.
Тэрэ минайинь абажа, тургуубай гэртээ арлина. Арлихадан гургуубайнда айлшан ерээд пууна. Ороод хугшэндөө хэлэнэ;
— Эдеэ шангалаад бэлдэ.
— Бэлэн эдеэн убээ, — гэнэ.
— Харыш энээни, хундэ ёртогод гэхын, — гэнэ. Хотьгоёо барнжа ошоод, эзыеэ хадхаад алашхана.
— Үбөөрһэни баяжуулха, ухэһэни бодхоохо мина а мни хаанам? — гээд, тургуубай ухэһэн эзыеэ бутуу сосино.
