Стефан Гайм - Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)
У юнага магiстра ўсё ў галаве перакруцiлася: вобраз бацькi там на сьмяротным ложку, як гэта ён слабенькай рукою падклiкае да сябе жыда; злосны расчырванелы твар гера Эпiнуса, якому пасьля ўсяго гэтага давядзецца чытаць рэкамендацыйны лiст Лютэра ў надзвычай неспрыяльным сьвятле; плясканьне рук i закоты вачэй брата й сясьцёр i мацi; i пасярэдзiне гэтага кавардачнага гвалту цiхага й выскаленага жыда, быццам усё гэта яму да аднаго месца й быццам ня ён ёсьць прычына й вынiк усяго закалоту. I ён, магiстр Паўль, сваёй асабiстай пярсонай яшчэ й павiнен абараняць жыда, каб не стаяць вось так таўкачом i пустабрэхам.
Дык вось, кажа ён, з дазволу кажучы, без гарачкi, гер галоўны пастар, але ягоны настаўнiк, добры доктар Марцiнус, сам можа пацьвердзiць, i ён прывёз з сабою, вось у кiшэнi, пiсьмовае сьведчаньне ў пiсьме да гера галоўнага пастара, як хораша i ўзорна ён вучыўся i як засвоiў слова Божае й прарокаў; а ўсё ж гэты жыд ёсьць сапраўдны Жыд i, можа, хай гер галоўны пастар падумаюць, цi сьведчаньне жывога, якi нашаму Госпаду Iсусу асабiста скруцiў хвiгу пад самусенькi нос, за што й быў iм пракляты, дык вось сёньня, праз тысячу й пяцьсот гадоў цi яно ня гэтаксама каштоўнае, як i сьведчаньне пераказанае, калi нават не каштоўнейшае? I замест, каб яго, магiстра Айцэна, руплiвасьць ганiць, хай падумаюць гер галоўны пастар далей, цi голас Агасфэра ня можа быць больш карысным i ўжыткоўным у спрэчцы з тымi, якiя зноў i зноў сумняваюцца ў адзiнашчасьцедайным вучэньнi?
Гэта здаецца геру Эпiнусу чыстым вар'яцтвам альбо, горш за тое, ерасьсю, i ён хаваецца за моцныя словы; менавiта, цi ня ёсьць гер Паўль мiж iншым, - якая крамола! - яшчэ й прыяцель жыдоў, якiя дазволiлi нашага Госпада Iсуса прыбiць цьвiкамi да крыжа й да сёньняга гудзяць i бэсьцяць i гоняць вучняў Хрыстовых, а хрысьцiянскiх дзетак пратыкаюць шылам i iхнюю кроў запякаюць у пасхальную мацу, i цi не вядома яму, што ягоны настаўнiк доктар Лютэр пра жыдоў сказаў i напiсаў?
Такi закiд яму, магiстру Паўлю, пасьля таго, што ён прапаведаваў на апошняй ютранi ў Вiтэнбэргу ў тамтэйшай замкавай кiрсе! Гер Паўль робiцца белы ў твары, вусны яго сьцiскаюцца як пасьля кiслага вiна; як ахвотна праэкспанаваў бы ён геру галоўнаму пастару, што ён думае пра жыдоў, iхнi род i сутнасьць; але тут над душой стаiць жыд Агасфэр, якi яму яшчэ патрэбны дзеля спадара таты, i наставiў вушы; i таму гер Паўль уздатнiўся толькi на нейкае мармытаньне, пакуль, пасьля, зь яго грудзей ня вырываецца:
- Певень, певень, певень тры разы закукарэкаў!
I азiраецца, шукаючы дапамогi, на жыда, якi лепей расказаў бы пра цуд у Гэльмштэце, але той анi-анi, толькi ўсё яшчэ маўчыць.
А геру галоўнаму пастару Эпiнусу, наадварот, ад слоў i паводзiнаў юнага магiстра - халадок па вантробах.
- Певень-шмевень! - кажа ён. - Тут ня курыны катух, дзе мы знаходзiмся, гер магiстр, а прыстойны пакой, дзе канае сумленны хрысьцiянiн, i калi певень сваiм часам i крычаў апосталу Пятру, дык яму ўжо даўным-даўно галаву скруцiлi.
На гэтых словах ён нарэшце ўспамiнае, што хворы ўсё яшчэ ляжыць на ложку, неаболены духоўна й цялесна, i што, мусiць, цяпер сама-сама крайнi час, каб узбадзёрыць яго сьвятым прычасьцем i з тым прыйсьцi да шчасьлiвага канца. I ён iдзе да абцягнутай скурай прыгожа аздобленай скрынкi, якую прынёс з сабою i паставiў каля ложка, i адчыняе яе й дастае зь яе пудэлачка з тоненькай скiбачкай хлебца, а таксама флакончык зь цёмным вiном i срэбраны кубачак.
Хворы варушыцца. Усiм на жах, i ня толькi жыду, са страшэнным крактаньнем хворы падымаецца, аж вочы ледзьве ня лезуць з чэрапа, i застаецца, абапершыся на худыя локцi, у пазыцыi седзячы.
- Я хачу жыда, - кажа ён выразна i ўсiм чутна, - хачу гаварыць з жыдам.
У гера Эпiнуса расхлябеньваецца рот, ён думае, няйначай тут чорт уплiшчыўся, i апэлюе да мiнулых часоў, калi чорта выганялi з гвалтам i малiтвай; таксама й сыну Дзiтрыху й сёстрам Марце й Магдалене, i найперш жонцы Ганьне робiцца ня тое каб добра, застылi як Лотава жонка, якая акiнулася зiркам на Садому, калi ёй гэта было забаронена, за што й ператварылася ў саляны слуп. А жыд папраўляе на рыжых валасах ярмолку й выцягвае з рукава лапсердака нiтку й кажа хвораму:
- У нас яшчэ шмат часу ў абодвух, гер Айцэн, - i геру галоўнаму пастару Эпiнусу: - Я перашкодзiў Вам у адправе Вашай трэбы, дык жа працягвайце, калi й не дапаможа ў Богу, дык хоць суцешыць чалавека.
Галоўны пастар страляе зьедлiвым позiркам у магiстра, якi прывалок яму бессаромнага жыда, кiдае такi самы позiрк на жыда, якi так велiкадушна паказаў i адначасова выказаў такое абвiнавачаньне; але яму не застаецца нiчога iншага, як толькi адпраўляць трэбу абсалютна так, як i параiў яму жыд. I ён бярэ аплатку ў пальцы й кажа:
- Гасподзь наш Iсус, уночы, калi быў прададзены, узяўшы хлеб i падзякаваўшы, пераламаў i падаў сваiм вучням, кажучы, прымеце i ежце, гэта цела маё, якое за вас аддаецца.
Пасьля чаго ён кладзе хвораму танюсенькую скiбачку на дрыготкую губу, каб той праглынуў; а жыд усё гэта чуе й бачыць i ўспамiнае рабi, як той прыхiлiў яго да сваiх грудзей i шаптаў яму, што ўсё-такi любоў мацнейшая за меч, i ўспамiнае, як мiгацелi лампадкi на вечаровым ветры, што пранiкаў праз вокны, i як сьвятло й ценi адкiдалiся на твары вучняў, на твар Юды Iскарыёта таксама, i ўсё гэта было даўным-даўно, а й што з таго сталася, думае ён, - абракадабра.
- Таксама й чару, - кажа гер галоўны пастар далей i крышачку накапвае з флакончыка ў кубачак, - i даў iм яе, кажучы: прымеце, гэта кроў мая, за вас пралiваная на дараваньне грахоў.
Пры гэтым падносiць кубачак хвораму да вуснаў; але больш вiна пабегла па падбародку на ложак, афарбаваўшы прасьцiну ў чырвонае, чыста кроў жывая. А тады iнтануе гер галоўны пастар пацеры, да якiх магiстр Паўль руплiва далучаецца, як i рэшта сям'i, пасьля якiх, пацераў, можа ўжо й сьмерць нарэшце прыходзiць. Але ня сьмерць падступае да ложка хворага, а жыд, якi раптам здаецца як бы на цэлую галаву вышэйшы, чым раней, а ягоны лапсярдак як бы робiцца сьвятарскаю рызаю. I ён кладзе сваю руку, як калiсьцi зрабiў гэтак рабi, на руку хворага й кажа яму:
- Я прыйшоў, як Вы пажадалi, гер Айцэн, i гатовы да паслуг на любыя даведкi.
Тым часам да хворага працiснулiся ўсе астатнiя, у першую чаргу магiстр Паўль, якi лiчыць, што мае першае права на жыда, але й брат Дзiтрых i сёстры Марта й Магдалена, а таксама жонка Ганна й сам гер галоўны пастар Эпiнус, бо побач з пахапнасьцю да грошай i прагай да пацехi цiкаўнасьць ёсьць самы моцны пацяг i паганяты. Але хворы больш не глядзiць нi на жонку, нi на дзяцей, нi на дастойнга гера галоўнага пастара; ён глядзiць толькi на гэтага жахлiвага, агiднага жыда, сузiрае толькi яго разгарачанымi вачыма, бо гэты Агасфэр зусiм не падобны на зморшчанага, скукшанага, сьлязьлiвага старалюдка, якiм ён яго сабе ўяўляў, i пытаецца:
- Дык гэта праўда, што Вы, вечны вандроўнiк, i што вы бачылi нашага Госпада Iсуса ў асобе ды так за абы што й прастарэкавалi зь iм?
Яўрэй кiвае галавой.
- А то хто ж яшчэ? Цi ж бы йшоў я да Вас, каб ня быў той, хто я ёсьць? Каб я так жыў, каб я так стаяў, як стаю перад Вамi, гер Айцэн, як я ня гутарыў з рабi, калi ён у дарозе на Галгофу з крыжам на плячах спынiўся каля дзьвярэй майго дома.
Гэта здаецца хвораму вельмi слушным i ўсяляе давер, так што ён дабрадушна заяўляе:
- Мяне мучыць страх перад Нiчым. Скажыце мне, прашу Вас, гер Агасфэр, цi ёсьць несьмяротная душа, i калi яна ёсьць, празь якую дзiрку яна пакiдае чалавечую стаць i куды выпраўляецца?
Гэтага ўжо геру Эпiнусу задосыць, i ён крычыць хвораму:
- Вы не павiнны мучыцца плягамi праз такiя страхi й думкi; усё вызначана найлепшым чынам i ўрэгулявана сьвятымi таемнасьцямi, якiх Вы прычасьцiлiся.
Хворы заплюшчвае вочы; боль у грудзях перацiнае яму дыханьне, i ён зь цяжкасьцю кажа:
- За вамi яшчэ адказ, гер Агасфэр, на маё пытаньне.
Яўрэй сьмяецца.
- Я ўсюды iх судашаю, асiрацелыя душачкi; над зямлёю i памiж нябёсамi лунаюць яны, празрыстыя як подых зiмою, i зьнiкаюць зь ветрам бясконцасьцi, i я часта пытаюся ў сябе, а цi ня было б мiлажальнай ласкай Бога, каб ён даў iм нарэшце цалкам растаць.
Хвораму робiцца зусiм няўцешна, i ён пачынае жаласна плакаць. Пасьля чмыхае, ускiдае ўгору нос i пытаецца:
- I няма ратаваньня ў Хрысьце?
Яўрэй вагаецца. I зноў успамiнае рабi, i як той угнуўся пад крыжам i як iшоў далей, i ён кажа:
- Рабi любiў людзей.
I тут хвораму зрабiлася так, быццам той абруч, якi сьцiскаў яму горла, парваўся, i ён стогне ўголас, i ўздыхае глыбока й шчасьлiва, апошнi раз, i тады жыд праводзiць яму далоняй па павеках.
Нiхто ня ведае, колькi доўжыцца цiша, пакуль гер галоўны пастар не спахапляецца й не пачынае ўголас малiцца:
- О ты Божае ягнятка, што нясеш на сабе грэх сьвету, зьлiтуйся i ўмiлажалься з нас. О ты Божае ягнятка, што нясеш на сабе грэх сьвету, дай нам мiр. Хрысьце, пачуй нас. Kyrie eleison. Christe eleison. Kyrie eleison.
Пасьля чаго жонка Ганна й дочкi Марта й Магдалена выбухаюць гучным галасам, а сын Дзiтрых думае, што ён вось павiнен разаслаць пiсьмы ўсiм гандлёвым партнёрам i карэспандэнтам таго зьместу, што дом Райнгарда Айцэна, палатно й шэрсьць, з гэтага часу будзе ўзначальвацца iм, i што дом будзе пастаянна верна сьледаваць сваiм абавязанасьцям, што, думае ён далей, пры сёньняшнiх завышаных цэнах i таму што ён павiнен будзе выплацiць брату, магiстру, i сваiм сёстрам Марце й Магдалене iхнюю долю, яму патрэбная божая дапамога, альбо што ён павiнен будзе залезьцi ў боргi да жыдоў.
