Стефан Гайм - Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)
- I дзе ж, мой сыне, - кажа ён, - той Вечны Жыд цяпер?
Гер магiстр забыўся падумаць, а гэта магло б прывесьцi хворага, як Банадыка да "аману", што ён будзе мусiць таго памянёнага Агасфэра валачы сюды на суцяшэньне й на зьмёртвыхустаньне. Але йсьцi шукаць жыда на вузкiх вулiчках, сярод гэтага людзкога тлуму, ды яшчэ, магчыма, прасiць ласкi ў таго, не, на такое ён ня можацца хоць бы ўжо праз тую прынцэсу Трапезундзкую, чыiх кпiнаў ён баiцца, i таму, што хацеў нацкаваць на iх абаiх людзей у Гэльмштэце, каб iх там пабiлi.
- Дзе той жыд сёньня? - кажа ён. - А чорт яго ведае дзе, чорт дзiрку знойдзе, куды ўшыцца.
Хворы бачыць, як малады магiстр юрзае заднiцай па крэсьле, думае пра ягоную долю ў гешэфце, але менавiта цяпер якраз i забывае распытацца пра жыда, цi насамвоч ён бачыў нашага Госпада Iсуса жывым i гаварыў зь iм i пасьля тысячу пяцьсот гадоў зь лiшкам бадзяўся па сьвеце. Певень туды, певень сюды, жыда клянуць, а жыд - як ягада, але гэты жыд не ашукае мяне, у мяне нюх на людзей, iнакш бы я ўжо тройчы збанкрутаваў, гэта моцны гешэфт, палатно й шэрсьць, у iм махляроў, шмугляроў i прайдзiсьветаў больш, чым сумленных людзей.
- Мой сынку, - кажа ён, - прывядзi мне сюды твайго жыда. Мне мус паталкаваць зь iм.
Хлопец хоча запратэставаць, але хворы са стогнам падводзiцца й кажа:
- Гэта мая воля, апошняя. Iдзi.
Юнаму магiстру фон Айцэну застаецца толькi паслухацца, ён падымаецца, iдзе. У хлопца ўжо пастарская паходка, думае хворы, такая разьмераная, разважлiвая i ўсё ж амаль нячутная: нельга ўспалошыць грэшнiка, пакуль яго ня ўдасца забрытаць. З кiм-кiм, а з жыдам пакумекацца ён патрапiць, думае й спрабуе намаляваць сабе перад вачыма, як мае выглядаць зь сябе той, у каго на горбе ўжо столькi гадоў, дрыгатлiвенькi чалавечак са сьлязьлiвымi вочкамi, зморшчаны, скурчаны й скуксабочаны, скура й косьцi, а вакол яго смурод гнiлiзны й цьвiлi. З такiмi думкамi ён i засынае й прычынаецца толькi тады, калi чуе ў памяшканьнi галасы й думае, што гэта яго сын, магiстр, разам з жыдам Агасфэрам, ён падымае галаву, каб пабачыць iх; але гэта сямейнiкi, а менавiта яго цёртая баба, Ганна, i старэйшы сын Дзiтрых, а таксама дочкi Марта й Магдалена, ўсе з жалобай у вачах, жанчыны патузваюць хусьцiнкi, а каля iх гер галоўны пастар Ёган Эпiнус, прыйшоў-такi, каб палегчыць гаротнiку апошнюю гадзiну, што хвораму зараз ужо зусiм не дарэчы, бо ён яшчэ мае шмат у чым памеркавацца з кiмсьцi зусiм iншым.
Але гер галоўны пастар Эпiнус з тых, хто заўсёды стрымгалоў ляцiць па сьледзе галоўнай задачы, няважна, каму наступаючы пры гэтым на пяты, а тут якраз прысьпела наставiць на правiльны шлях душу, добра прэпараваную i падрыхтаваную ў даль-дарогу - пахвальны чын i служба дружбы звыш таго. I ён адсылае жонку й дзяцей хворага з пакоя, як вялiкi птах шырокiмi размахамi, бо для сьвятой таемнасьцi споведзi прадпiсана, каб ён быў сам-насам з грэшнiкам. Пасьля падыходзiць да краю ложка, на якiм ляжыць хворы, такi ацiхлы й бледны, з потам страху на лобе, i загаворвае зь iм голасам, якi гучыць, быццам ужо спатойбоч магiлы:
- Калi прызнаеш ты, Райнгард Айцэн, што грашыў i раскайваешся ў гэтых грахах сваiх, дык адказвай - так.
Хворы моцна палохаецца пры гэтых словах, якiя ён ведае. Няўжо зайшло аж так далёка, што я мушу адгарнуцца ад сьвету, калi яшчэ зусiм не гатовы да гэтага; i дзе мой сын Паўль з абяцаным мне жыдам?
Галоўны пастар Эпiнус хоць i не пачуў з вуснаў хворага нiякага "так", аднак прымае журботны позiрк хворага ўгору да бэлек на столi за пажаданы адказ, строга кашляе й пытаецца далей:
- Калi прагнеш ты, Райнгард Айцэн, дараваньня тваiх грахоў у iмя Iсуса Хрыста, адказвай - так.
Хвораму здаецца, быццам ён чуе галасы з гоману за дзьвярыма. Там яны ўжо за чубы пабралiся, хоць я яшчэ не ахалонуў; усё гэта пустая марнасьць i марная трата, а той хто павiнен даць патрэбную мне пэўнасьць, дзе ён?
Усё яшчэ ня было нiякага "так" з вуснаў хворага, ня было нават слабенькага кiўка, але галоўны пастар Эпiнус прымае стомленыя ўздрыгi павекаў у хворага за пажаданы адказ i задае сваё трэцяе пытаньне, самае цяжкае й сур'ёзнае, ад якога залежыцьме, цi гэты вось, прасьветлены i ўжо свабодны, праз хвiлiну-другую ўзьнясецца ўгору да мiлажальных анёлаў, i ён кажа ўрачыстым i прыглушаным тонам:
- Калi верыш ты, Райнгард Айцэн, што Iсус Хрыстос вызвалiў цябе ад усiх тваiх грахоў i што дараваньне, якое я табе выказваю, ёсьць дараваньне ад Бога, адказвай - так.
Гэтым разам, аднак, на радаснае зьдзiўленьне гера Эпiнуса, хворы спрабуе загаварыць, вусны яго варушацца, хрыплы шэпт, неразборлiвы. Гер галоўны пастар нахiляецца да хворага, вухам да самых вуснаў, i разумее, што той кажа, а менавiта: "Дзе жыд? Дайце мне жыда!" - але ўсё яшчэ не разумее, што мае рабiць нейкi там жыд памiж тым, хто рыхтуецца Туды, i яго спавядальнiкам? Таму ён думае, што дух хворага ўжо блукае, як гэта часта бывае пры сконе, i што цяпер ужо час дакладна адмераны на адпушчэньне грахоў i прычасьце, i хуценька шэпча absolve te, быццам ягоны язык пайшоў навыперадкi з чортам:
- У сiлу наказу, якi даў Гасподзь сваёй царкве, абвяшчаю табе, Райнгард Айцэн: усемагутны Бог умiлажалiўся зь цябе й праз пакуты й сьмерць i ўваскрэсеньне Госпада Iсуса Хрыста даруе табе ўсе грахi. Аман.
I пасьпешна асяняе знакам крыжа й сьпяшаецца да дзьвярэй адчынiць, бо жонка й дзецi хворага павiнны засьведчыць, што той паспытаў ад сьвятога прычасьця й сам стаў часьцiнкай ад плоцi й крывi Госпада, - апошняя вячэра перад далёкай дарогай на гэтым сьвеце; але толькi дзьверы з рыпам адчыняюцца, як у iх урываецца магiстр Паўль, цягнучы за руку нейкага рыжага жыда й на ўсё горла абвяшчаючы: "Вось ён!" - i гэта ў вушы брату Дзiтрыху й сёстрам Марце й Магдалене, а таксама жонцы Ганьне, апошняя ў моцным хваляваньнi абураецца, што во якое нахабства, што во якая ганьба - задрыпаны жыдзюга каля чыстага хрысьцiянскага адра.
Небарака магiстр Паўль увесь у душэўным надломе. Вось жа вам яго сыноўскi абавязак, выконваючы якi ён абегаў палавiну Гамбурга, пакуль сябар Лёйхтэнтрагер не навёў на сьлед; але вось жа вам i, з такiм канфузам, з такiм ашаламленьнем ад нечуванага вiзыту, сам адрасат Лютэравага пiсьма, якое ён, магiстр Паўль носiць у кiшэнi, сам гер галоўны пастар Эпiнус, хоць ты зь iм пацалуйся. Апошняе дабрадзейства бацьку, мяркуе Паўль, ня пойдзе яму на лапшае, як i сказаў яму брат Дзiтрых, якi ўзгадаў яму й iдыёцкiя выбрыкi й студэнцкiя свавольствы, i яшчэ ён сам сабе праклiнае прынцэсу Трапезундзкую, якая, бы апошняя шлюндра разьлеглася ў кватэры жыда, бессаромна вывалiўшы цыцкi й шынкi, i ўсяляк адгаворвала жыда йсьцi суцяшаць хворага, бо, сам успомнi, цi ж не хацеў гэты гер магiстр турнуць iх з Гэльмштэта ў каршэнь? Але нiчога не памагае, нi ягоны гнеў на Маргрыт, празь якую прапала так многа дарагога часу, нi ягоныя ўмольныя позiркi на гера галоўнага пастара Эпiнуса й брата Дзiтрыха; ён павiнен растлумачыць i павiнен зрабiць гэта так, каб яму паверылi, i пры гэтым бачыць, як яго спадар тата кiвае жыду, каб той падышоў да яго, але жыд склаў рукi на грудзях i, здаецца, не заўважае, што i ўсе астатнiя зусiм забылiся пра хворага, якi, зрэшты, быў тут галоўным персанажам.
Магiстр Паўль пачынае гаварыць; поўны натхненьня ён, аднак, распавядае ня толькi пра вечнае жыцьцё свайго спадара таты, але й пра сваё, у вышэйшай ступенi зямное, i як гэтае апошняе можна было б уладкаваць. Было, кажа ён, жаданьне яго бацькi, каб ён прывёў сюды жыда, якi, праўда, зусiм ня звычайны жыд, якiмi кiшаць усе вулiцы й завулкi, а Агасфэр, што быў асуджаны нашым Госпадам Iсусам Хрыстом на вечнае блуканьне пасьля таго, як гэны во ня пусьцiў нашага Госпада, калi таму не цярпелася адпачыць ад цяжкага крыжа, на парог свайго дома; i жыд Агасфэр павiнен засьведчыць спадару тату, што ён сапраўды ведаў нашага Госпада Iсуса Хрыста й сапраўды зь iм гутарыў, i тым самым даказаць, што вечнае жыцьцё ёсьць ня толькi сымболь, у якi маем верыць, а ўвачавiдкi ваiсьцiну iснае.
На што гер галоўны пастар Эпiнус рве на сабе й без таго рэдзенькiя валасы, што, бач, дзiка чуць такiя дзiкiя словы з вуснаў толькi што ў Вiтэнбэргу рукапаложанага будучага брата па пасадзе й грымiць:
- Тра-та-та, тра-та-та! Чыстая бздура! Вечны Жыд! Вечная жыдоўшчына!
I пайшоў i паехаў, як лёгка гера магiстра падмазаць, i якога такога ляду патрэбен нахабны жыдзюга для доказу вечнага жыцьця, якое кожнаму прававернаму хрысьцiянiну й так ясным-яснае, як яснае неба, пра што ўжо сказалi сьвятыя прарокi й наш Гасподзь Iсус гэтаксама, а пасьля яго яшчэ й сьвятыя апосталы. I цi гэта вам тая навука, якую ён прайшоў ва ўнiверсiтэце ў Марцiнуса Лютэра й Пiлiпа Мэланхтона, i цi ня там набраўся такога вялiкага розуму, ужо цi ня болей зь пiўнога й вiннага чаду, якому герства студэнты, пакарай iх, Божа, так часта аддаюцца.
У юнага магiстра ўсё ў галаве перакруцiлася: вобраз бацькi там на сьмяротным ложку, як гэта ён слабенькай рукою падклiкае да сябе жыда; злосны расчырванелы твар гера Эпiнуса, якому пасьля ўсяго гэтага давядзецца чытаць рэкамендацыйны лiст Лютэра ў надзвычай неспрыяльным сьвятле; плясканьне рук i закоты вачэй брата й сясьцёр i мацi; i пасярэдзiне гэтага кавардачнага гвалту цiхага й выскаленага жыда, быццам усё гэта яму да аднаго месца й быццам ня ён ёсьць прычына й вынiк усяго закалоту. I ён, магiстр Паўль, сваёй асабiстай пярсонай яшчэ й павiнен абараняць жыда, каб не стаяць вось так таўкачом i пустабрэхам.
