Стефан Гайм - Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)
I як што нарэшце той трон старабанiлi ўнiз, яны прынесьлi яго да мяне й паставiлi перад мною, i ў дадатак услончык-падножжа, прымацаванае да трона залатымi загiнамi-фальцамi, i пасьля гэтага яны адляцелi, лапочучы крылцамi й кашулькамi. Але голас Божы ўзвысiўся зноў i сказаў: Як што ты сумняваешся ў богападабенстве чалавека, дык я хачу паказаць табе Сябе.
I сьвятло нябеснае аблiлося вакол трона, быццам вянком, i ў вянку сьвятла паказалася як бы паласа ранiшняга туману. Але гэты туман увачавiдкi ўшчыльнiўся i ў iм распазнавалiся як бы цень i форма й iстота й цялеснасьць, i сядзеў нехта на седзiшчы трона, у белым убраньнi, з блiскучымi вачыма й хвалiстымi валасамi й кучаравай барадою, муж у найлепшым веку, i усё вакол яго было дасканалае й незвычайнай прыгажосьцi.
А я, замест таго каб занурыцца носам у пыл перад тым на троне й пацалаваць яму ногi, ня мог адвесьцi ад яго позiрку, бо мне здавалася, быццам я бачу разам зь iм i празь яго гаротную постаць рэбэ Ёшуа, i сказаў я: Значыцца, ты й ёсьць Бог?
Але Ён сказаў: Я ёсьць, хто Я ёсьць.
Ты цудоўны, о Госпадзе, сказаў я, як што Ты спачываеш у самiм Сабе, i я мог бы любiць Цябе.
Але ты сумняваешся ўва Мне i ў Маiм парадку, сказаў ён, хоць Я сяджу тут на Маiм троне й зьяўляюся жывым доказам богападабенства чалавека.
Госпадзе, сказаў я, я адкiнуты ад Цябе й я бяз улады. Тым ня меней я пытаюся ў Цябе: Што ёсьць сапраўднае, богападабенства чалавека альбо чалавекападабенства Бога?
I вось запахмурыўся лоб Ягоны, i сьвятло ўгары зацьмiлася, i анёлкi зь iх ружовымi галоўкамi й празрыстымi мiгатлiвымi крылцамi ўсхвалявна запырхалi вакол лесьвiцы, быццам яна павiнна была вось-вось правалiцца, i я баяўся за сваё пытаньне.
Але голас Бога ўзвысiўся i прагучаў зьменена, нават неяк як бы скрыпуча, i спытаўся: Цi яно так, цi яно гэтак, што абыходзiць табе, хто ёсьць меншы за пылiнку, зь якiх я стварыў чалавека?
Гэта ж супярэчнасьць, о Госпадзе, сказаў я, прагал у Тваiм парадку, зь якога сыпецца пясок.
I вось падышлi некаторыя з добрых анёлаў, з шырокiмi плячыма й дужымi рукамi й кулакамi, як у мясьнiка, i пастанавiлiся каля мяне. Але Бог кiўнуў iм, каб адышлiся ўбок, i спытаўся ў мяне: I многа такiх супярэчнасьцяў ты бачыш, Агасфэр?
I я глыбока пакланiўся i сказаў: О так, Госпадзе, iх шмат, i яны як соль у кашы й як дрожджы ў цесьце, i душа нашага гешэфту, Твайго й майго.
I Бог сказаў: Я стварыў цябе на другi дзень, i ня з пылу, як чалавека, а з агню й подыху бясконцасьцi. Але гэта зусiм не дае табе права на тваё жыдоўскае нахабства.
А я сказаў: Можна будзе яшчэ папытацца, Госпадзе. Ты адкiнуў мяне ў шосты дзень а трэцяй гадзiне й асудзiў мяне бадзяцца па глыбiнях аж да суднага дня, а пасьля падыходзiць Твой Сын па дарозе на Галгофу й праклiнае мяне таксама. Цi ж аднаго разу было мала? Альбо ж, калi ўжо Вы трыадзiныя, Ты й Твой Сын i Дух, пра якога мала гаворыцца, Ты думаеш, двайное больш надзейнае?
I вось падняўся Бог са свайго трона й падышоў да мяне, блiскучыя вочы, у гневе сваiм, як у славе, але я раскiнуў рукi, каб прыняць яго ў абдымкi, як той, хто любiць, бо я любiў яго сапраўды, i тут Ён нарэшце страцiў свой боскi спакой, i я дараваў бы яму, калi б ён пракляў мяне трэйцi раз. Але ён раптам павагаўся i ўсьмiхнуўся, а пасьля растварыўся ў паласу туману, i пасьля расплыўся, i толькi трон стаяў у сваёй пустой раскошасьцi.
Я ведаю, што я ведаю. I Бог ёсьць, што Ён ёсьць, i Яго парадак гэтак жа поўны супярэчнасьцяў, як i Ён сам.
РАЗЬДЗЕЛ ЧАТЫРНАЦЦАТЫ
У якiм Вечны Жыд пасабляе шчасна памерцi аднаму купцу-хрысьцiянiну, даючы яму пэўнасьць
Каб толькi ён вярнуўся, думае хворы з палёгкай; пастар у сям'i куды лепей, чым лекар, лекар патрэбен толькi ў зямным жыцьцi, якое доўжыцца шэсьцьдзесят гадоў альбо, калi чалавеку пашанцуе, семдзесят, а пастар дапамагае дзеля вечнасьцi.
I ўсё-такi, думае хворы, такая вось штука са сьмерцю. Мы, думае ён, хто цэлы час вёў богабаязнае жыцьцё й слухаўся начальстваў i кожны па некалькi дзетак выпускаў ў сьвет зь вернай жонкай i нi зь якою iншаю бабаю, хто, як вядома, заўсёды трымаўся далей ад грахоўнай гардынi й пажадлiвасьцi, не мардаваў, ня краў i вёў свае гешэфты сумленна й непаквапiста, у строгай меры й паводле канонаў, - так i так шмат процантаў на капiтал, уключаючы рызыку - цi ж ня нам iсьцi насустрач сьмерцi ў суцешанасьцi, умацаванымi ў веры ў дабрашчаснасьць, якое мы спадобiмся.
Але разам з болем, якi зноў раскiдаецца па ўсiх грудзях, сэрца хворага точыць паняверка: як жа так, калi ўсё толькi чад i туман i чыстая прымара й калi ад чалавека не застаецца нiчога, толькi грудачка зямлi, зь якое мы зробленыя?
- А цi праўду-такi ведае чалавек пра душу? - кажа ён свайму сыну, якi край ложка сядзiць з пакутлiвай мiнай i замглёным позiркам. - Цi ведае хто, калi яе Бог удыхнуў у яго, а зараз яна павiнна вяртацца назад да свайго шчодрадаўцы, як пазычаны гульдэн? Цi бачыў хто калi яе, цi мацаў пальцамi? Праз якую дзiрку ў маёй сьмяротнай плоцi яна вышмульне, праз нос, праз рот, праз вуха цi, можа, праз што? I цi можа яно быць так, што я той, хто я быў, вось так вазьму i ўжо ня буду?
Сын кажа:
- Але напiсана, спадару тата, што Бог стварыў людзей для вечнага жыцьця.
Хворы лёгка стогне.
- Страх, - кажа ён, - у мяне страх перад Нiчым. Раней, пры папiстах, тады панаваў добры купецкi парадак: столькi а столькi срэбраных гамбургскiх пфенiгаў за столькi а столькi гадоў сьпiсаньня пякельнага агню й iншых плягаў, i ты адпушчаны самiм сьвятым Айцом. А цяпер, пасьля таго, як твой доктр Лютэр узьмяцежыўся супроць? Хто сёньня той, што дасьць мне адпушчэньне паперай зь пячаткай, хто запэўнiць, як яно пойдзе далей пасьля сьмерцi альбо ў дзень паўстаньня зь мёртвых, калi сатлелыя косткi зноў складуцца разам i адуховяць згнiлае цела, i мёртвыя вочы засьвецяцца зноў, каб сузiраць бляск i вялiкую лепнасьць? Хто гарантуе гэта, i якi жыд пазычыць мне на тое хоць адзiн заваляшчы зашмуляны грош?
Сын кажа:
- Але апостал Ян абвяшчае, што ўсе, хто верыць у Госпада, атрымаюць вечнае жыцьцё. Вы павiнны верыць, спадару тата.
Я паслаў хлопца вучыцца, думае хворы, ён павiнен вучыцца, растапырыўшы вушы, каб уведаць, як там яно з апошнiмi таемнасьцямi й неўмiручай душой; хто яшчэ павiнен у гэтым разьбiрацца, як ня вучоныя геры дактары зь Вiтэнбэрга? I што ж ён мне цяпер кажа, сам ходзячы ў магiстарстве й шукаючы царкоўнай службы, каб усю тую пачэрпнутую мудрасьць вытрасьцi на галовы грамадзян нашага горада? У што я павiнен верыць?
- Верыць, так, - кажа ён. - Але крэдыт, сынку, даецца толькi пад пэўнасьць. Чым жа можаш запэўнiць мяне ты?
Гэта ўжо пацэлена трапна. Наколькi юны магiстр, сын дома Айцэн, палатно й шэрсьць, разумее ў гандлi-шмандлi, дык гэта што той, каму залежыць на веры й вернасьцi, вельмi нават лёгка можа страцiць тавар i ўсю маёмасьць, яшчэ й штаны да таго ж. А яно як у гешэфце, так i ў рэлiгii.
- Вы абяцаеце нам вечнае жыцьцё, - кажа хворы. - Вы духоўныя айцы. Ах, як бы я хацеў прыняць яго й ахвяраваў бы за яго ўсё, i грошы й дабро, я на каленях папоўз бы да самага сабора сьв. Пятра, а геру галоўнаму пастару Эпiнусу пацалаваў бы край яго мантыi альбо й край тваёй. Але ж дзе яна, тая пэўнасьць?
Сын ведае многiя выслоўi зь Сьвятога Пiсаньня й зь iншых вучоных кнiг i мог бы файненька iх прамовiць, гэтаму ён навучаўся ў Пiлiпа Мэланхтона i ў добрага доктара Марцiнуса; але якая карысьць ад тых суцешлiвых слоў чалавеку, якi шэсьць разоў на тыдзень разгортвае разьлiковую канторскую кнiгу, а малiтоўнiк толькi раз i якi прывык узважваць Мець супраць Павiнен? Такому досыць жывога сьведкi, якi выказваецца надзейна, думае сын i адразу ўжо ведае, што гэтая думка даўно засела яму ў галаве; сьпяваньне меднага пеўня ў Гэльмштэце ўразiла яго да глыбiнi душы й мiтрэнжыла ўсю дарогу да самага Гамбурга, i ён разважае сам у сабе, што праклён, якi аднаго асуджае на векi вечныя, да вечнага ж дабраславеньня можа абярнуцца другому.
- Пэўнасьць, - кажа ён, - я хачу даць Вам пэўнасьць, спадару тата. Я хачу расказаць Вам пра жыда Агасфэра, якога я сустракаў шмат разоў, i як тры разы закукарэкаў певень на вежы кiрхi.
Хворы прыслухоўваецца да сынавых слоў. Яны - бальзам на нябогае сэрца, якое адчувае, быццам вакол яго сьцiскаецца жалезнае колца; ён хоча да Бога, ён мог бы разарваць тое колца, але ведае, што калi разарвецца яно, разарвецца й сэрца. А гэты жыд, думае ён, а што, калi б тое было праўдай, што ён ёсьць, кiм хоча быць, быў бы самы неабвержны доказ i добрая пэўнасьць, i калi хлопец не выпрабоўваў памянёных жыдоў i сам чуў, як тройчы закукарэкаў медны певень на рыначным пляцы i як маланка й гром джыганулi зь яснага неба? I калi б яно было, тое вечнае жыцьцё, на якое нехта асуджаны праклёнам, як жа тады, каб другi памiраў, хай сабе й дабраславёным i ў мiры з самiм сабою й iз Богам?
- I дзе ж, мой сыне, - кажа ён, - той Вечны Жыд цяпер?
Гер магiстр забыўся падумаць, а гэта магло б прывесьцi хворага, як Банадыка да "аману", што ён будзе мусiць таго памянёнага Агасфэра валачы сюды на суцяшэньне й на зьмёртвыхустаньне. Але йсьцi шукаць жыда на вузкiх вулiчках, сярод гэтага людзкога тлуму, ды яшчэ, магчыма, прасiць ласкi ў таго, не, на такое ён ня можацца хоць бы ўжо праз тую прынцэсу Трапезундзкую, чыiх кпiнаў ён баiцца, i таму, што хацеў нацкаваць на iх абаiх людзей у Гэльмштэце, каб iх там пабiлi.
