Кривицкий Александр - Учебник белорусского языка
В других падежах омонимия не возникает, но употребление причастий и причастных оборотов ограничивается, так как они, несомненно, отражают влияние русского языка, хотя, выражая мысль более кратко, чем придаточные предложения, они встречаются даже у классиков белорусской литературы: Паветра напоена ціха пусцеючым мрокам (М Багдановіч) Іхаладнеючую руку Антось цалуе і рыдае (Я Колас) Радамі ліпы маладыя ўсталі ў зелянеючым уборы веснавым (М Танк) Дайце разгону, прастору дрэмлючым песням і сілам (Я Купала) Па доўгаму калідору хадзілі ўзад і ўперад толькі што прыехаушыя сяляне (К Чорны) Асудзіць патрабуюць яны чалавека без веры, уцякаушага ад вайны, да вышэйшае меры (А Куляшоў)
Не соответствующими литературной норме являются иногда встречающиеся причастия с суффиксами — у шч-и — ашч- или оканчивающиеся на — ся Знайшоўся падхадзяшчы чалавек і ў нашых прыяцеляў.Узбіўся на шчыльна пераплеўшыйся лазняк.
Причастия и причастные обороты могут заменяться не только придаточным предложением, но и другими синонимическими средствами в зависимости от контекста:
абгарэушыя дрэвы — абгарэлыя дрэвы
згніушыя дошкі — спарахнелыя дошкі
спацеушыя рукі — спацелыя рукі
замерзшая рака — замерзлая рака
дзеясловы, абазначаючыя рух — дзеясловы са значэннем руху
схаваліся за растучымі кустамі — схаваліся за кустамі
кіруючыя кадры — кадры кіраўшкоў, кіраўшкі
паясняючыя словы — паясняльныя словы
пагасшыя вочы — пагаслыя вочы
зацвярдзеўшыя гукі — зацвярдзелыя гукі
змяняемыя часціны мовы — змяняльныя часціны мовы
вышэйстаячая аргашзацыя — вы ш эйшая аргашзацыя
н іжэйстаячая аргашзацыя — шжэйшая арганізацыя
зачарсцвеўшы хлеб — зачарсцвелы хлеб, чэрствы хлеб и т. д.
Все сказанное не относится к некоторым причастиям тогда, когда они фактически утрачивают приметы глагола в контексте или полностью превратились в прилагательные: ляжачы, гарачы, гаючы, калючы, скрыпучы, будучы, бліскучы, знаймы, цярпімы, вядомы, рухомы, ажыццявімы и т. д. Выражения типа ляжачы конь, бягучы чалавек, стаячы гадзіннік редко встречаются в литературе, ибо тут причастия сохраняют глагольные приметы, но совершенно нормальными следует считать выражения ляжачы камень, бягучы год, стаячая вада.
Деепричастия, оканчивающиеся на — у чы, — ючы настоящего времени и оканчивающиеся на — ўшы, — шы прошедшего времени, а также обороты с ними очень широко представлены в литературной речи: Потым, як Мар'я, узяўшы п ісьмы і газеты у вёску, пайшла, ён, пакінуўшы кантору, хадзіў па вуліцы і, гледзячы, як, весела гаворачы, з'язджаліся людзі на кірмаш, стараўся дадумацца, ці ёсць на свеце прычыны для пастаяннай чалавечай радасці. (К. Чорны)
Деепричастия в белорусском языке, в отличие от русского языка, образуются практически от всех глаголов, в том числе и односложных:
бегчы — бегучы ехаць — едучы рэзаць — рэжучы хацець — хочучы і жаць — жнучы.
ліць — льючы даваць — даючы, есці — еўшы, мець — маючы, меўшы и т. д.
Деепричастные обороты передают действие, поэтому они должны относиться к подлежащему в двусоставном предложении: Яе халодныя сталёвыя струмені ціха усхліпваюць, б'ючыся аб гладкі каменны бераг. (Я. Колас) — струмені ўсхліпваюць і б'юцца. Вёска грэлася на сонцы, гледзячыся ў рэчку з узгорка, і кожны дзень усход сонца сустракала яна шумам працы (К Чорны) — веска грэлася і глядзелася При нарушении этого условия получается неправильно построенное предложение. І ч асам, ідучы дадому са станцыі, утаміўшыся выгрузкай дроў з вагонаў, у яго з'яўлялася жаданне, як бы хутчэй зноў вярнуцца туды — жаданне з'яўлялася, но оно не ішло дадому, не ўтамілася. Вторую часть предложения следовало бы оформить так ён адчуў, што з'яўляецца жаданне. Тогда ён ішоў, утаміўся і адчуў
Деепричастные обороты употребляются в безличных и обобщенно-личных предложениях Добра ў садзе хадзіць, сустракаючы сонечны, ранак. (П Панчанка) Ідучы паляваць на зайцаў, рыхтуйся да сустрэчы з мядзведзем.
Деепричастия, которые стали предлогами, сохранили глагольное управление
дзякуючы каму чаму, нягледзячы на каго, што, зыходзячы з чаго, уключаючы, выключаючы каго што.
СЛОВА И ВЫРАЖЕНИЯ
Колькі ў Мінску вакзалаў? — Сколько в Минске вокзалов?
Вы пытаеце пра чыгуначныя ц і аўтобусныя? — Вы спрашиваете о железнодорожных или автобусных?
Як хутчэй трапіць у аэрапорт? — Как быстрее попасть в аэропорт?
Віды гарадскога транспарту: трамвай, тралейбус, аўтобус, таксі, метро — Виды городского транспорта: трамвай, троллейбус, автобус, такси, метро
Прыпынак — остановка
На якім прыпынку выходзіць? — На какой остановке выходить?
Вы выходзіце? Ці выходзіце вы? — Вы выходите? Выходите ли вы?
Падкажыце, калі ласка, як прайсці на плошчу Незалежнасці (Перамугі, Свабоды, Ванеева)? — Подскажите, пожалуйста, как пройти на площадь Независимости (Победы, Свободы, Ванеева)?
Расклад руху аўтобусаў — расписание движения автобусов
Даведка (бюро даведак) — справочная, справка (справочное бюро)
Мінгардаведка — Мингорсправка.
Калі ідуць пауднёвыя паязды на Санкт-ПецярбургпразОршу? — Когда идут южные поезда на Санкт-Петербург через Оршу?
У колькі мы павінны быць на вакзале? — Во сколько мы должны быть на вокзале?
Калі трэба быць у аэрапорце? — Когда надо быть в аэропорту?
Гэты рэйс прамы ці з перасадкай? — Этот рейс прямой или с пересадкой?
Гэты рэйс мне не падыходзіць. — Этот рейс меня не устраивает.
Камера захоўвання ручной паклажы — камера хранения ручной клади.
Пачакальная (зала чакання) — зал ожидания.
Зала чакання на другім паверсе. — Зал ожидания на втором этаже.
Папярэдні продаж б ілетаў — предварительная продажа билетов.
Зваротны білет — обратный билет.
Праязны білет — проездной билет.
Б ілет туды і назад — билет туда и обратно.
Сезонны праязны білет (імянны) — сезонный проездной билет (именной).
Вагон для некурцоў — вагон для некурящих.
Агульны, плацкартны, купэйны вагон — общий, плацкартный, купейный вагон.
Хуткі (скоры) поезд, цягнік — скорый поезд.
Хуткасны (скарасны) аўтобус — скоростной автобус.
Мяккі, цвёрды аўтобус — мягкий, жесткий автобус.
Вадзіцель (шафёр), як мне знайсці сваё месца? — Водитель, как мне найти свое место?
Гэтыя месцы вольныя? — Эти места свободны?
Ці можна прыпыні ць аўтобус на хвілінку? — Можно ли остановить автобус на минутку?
Колькі гадзін мы будзем у дарозе? — Сколько часов мы будем в дороге?
Крышку пасуньцеся, калі ласка. — Немножко подвинь
тесь, пожалуйста.
Транзітны (прахадны) аўтобус — проходной автобус.
Спадарожны аўтобус — попутный автобус.
Поезд (цягнік) ідзе да Масквы. — Поезд следует до
Москвы.
Па шляху руху поезда (цягніка) — по пути следования поезда.
Поезд (цягнік) далёкага накіравання (накірунку) — поезд дальнего следования.
Вам трэба звярнуцца ўбюро даведак. — Вам следует обратиться в справочное бюро.
Бюро знаходак — бюро находок.
Пакой маці і дзіцяці — комната матери и ребенка.
Пакой адпачынку — комната отдыха.
Стаянка 10 мінут—стоянка 10 минут.
Поезд (цягнік) адыходзіць ад трэцяй платформы, шостага пуці.— Поезд отправляется от третьей платформы, шестого пути.
ТЕКСТ
У родным доме і сцены памагаюць. Неўзабаве пры рынку, у доме «найстаршага бурмістра слаўнага і вялікага горада Віленскага», запрацавала Скарынава друкарня. І вось Вільня трымае ў руках першыя друкаваныя кн ігі ў гэтых землях — «Малую падарожную кніжыцу» і «Апостал».
Давайма і мы з ірнём на гэтыя першыя ў нашай бацькаўшчыне выданні…
