Джордж Оруэлл - 1984 (на белорусском языке)
Такiм чынам, вайна, калi падыходзiць да яе з меркамi, стасаванымi да мiнулых войнаў, - гэта проста падман. Яна нагадвае баi памiж прадстаўнiкамi некаторых вiдаў жвачнай жывёлы, у якiх рогi растуць пад такiм вуглом, што яны не могуць пашкодзiць адно аднаму. Але нават будучы нерэальнай, яна ўсё ж мае пэўнае значэнне. Яна знiшчае лiшкi прадуктаў спажывання i дапамагае захаваць адмысловую духоўную атмасферу, неабходную для iснавання iерархiчнага грамадства. Такiм чынам, як бачым, вайна ёсць справа чыста ўнутрыпалiтычная. Раней кiраўнiчыя групы ўсiх краiн, хоць i яны маглi прызнаць наяўнасць некаторых супольных iнтарэсаў i, такiм чынам, абмежаваць знiшчальныя вынiкi вайны, сапраўды ваявалi адна супраць адных, i той, хто перамагаў, заўсёды рабаваў пераможанага. Цяпер яны ўжо не ваююць адны супраць адных. Кожная кiраўнiчая група ваюе супраць сваiх падуладных, а мэта вайны - не заваяваць або перашкодзiць заваяванню тэрыторыi, а захаваць некранутай структуру грамадства. Само слова "вайна" перастала адпавядаць свайму зместу. Вiдаць, дакладней было б сказаць, што, зрабiўшыся перманентнай, вайна перастала iснаваць. Тое асаблiвае прыгнечанне чалавечых iстот, якое было характэрнае ўсiм войнам ад неалiту да пачатку дваццатага стагоддзя, замянiлася на нешта зусiм iншае. Вынiк быў бы той самы, калi б усе тры звышдзяржавы замест таго, каб бiцца адна з адной, пагадзiлiся i жылi ў вечным мiры, застаючыся кожная недатыкальнай у сваiх межах. Сапраўды, i ў гэтым выпадку кожная з iх заставалася б замкнёным сусветам, навекi вызваленым ад аблудных уплываў знешняе пагрозы. Сапраўдны перманентны мiр быў бы тым самым, што i перманентная вайна. I хоць большасць сябраў Партыi разумее гэта толькi ў павярхоўным сэнсе, у гэтым i хаваецца глыбокае значэнне партыйнага лозунга: ВАЙНА - ГЭТА МIР.
Ўiнстан на хвiлiнку перапынiў чытанне. Недзе далёка выбухнула ракетная бомба. Шчаслiвае адчуванне таго, што ён сядзiць сам-насам з забароненай кнiгай у пакоi, дзе няма тэлегляда, яшчэ не прайшло. Самотнасць i бяспека былi фiзiчнымi пачуццямi, якiя мяшалiся са стомаю яго цела, з утульнасцю фатэля, з пяшчотным дотыкам ветрыку, якi далятаў з акна i лашчыў яму твар. Кнiга яго захапляла цi, дакладней кажучы, абнадзейвала. З другога боку, яна не паведамляла нiчога новага, але ад гэтага яна была яшчэ больш прывабная. У ёй гаварылася тое, што б сказаў i Ўiнстан, калi б здолеў упарадкаваць свае раскiданыя думкi. Кнiга была плёнам розуму, падобнага да ягонага, але магутнейшага, больш сiстэматычнага, менш апанаванага страхам. "Найлепшыя кнiгi, - сказаў ён сам сабе, - гэта тыя, якiя гавораць табе пра тое, што ты ўжо сам ведаеш". Ён вярнуўся да раздзела першага, калi пачуў крокi Джулii па сходах. Ён устаў з фатэля, каб сустрэць яе. Яна паставiла сваю торбу на падлогу i кiнулася ў абдымкi Ўiнстану. Яны не бачылiся больш за тыдзень.
- У мяне Кнiга, - сказаў ён, калi яны скончылi абдымацца.
- О, праўда? Добра, - сказала яна без лiшняе цiкаўнасцi i амаль адразу схiлiлася над керагазам, каб зварыць кавы.
Яны вярнулiся да гэтай тэмы толькi праз паўгадзiны пасля таго, як леглi ў ложак. Вечар ужо дыхаў прахалодаю, i iм давялося прыкрыцца коўдрай. Знiзу даляталi знаёмыя гукi песнi i стукату чаравiкаў па бруку. Жанчына з чырвонымi, як цэгла, рукамi, якую Ўiнстан бачыў, як быў тут першы раз, была, здавалася, неадлучнаю часткай двара. Яна, пэўна, так i хадзiла праз цэлыя днi памiж балеяй i вяроўкай i, калi рот у яе не быў заняты зашчэпкамi, спявала свае чуллiвыя песнi. Джулiя прылегла на бок i ўжо была гатовая заснуць. Ўiнстан выцягнуў руку, каб узяць кнiгу з падлогi, i сеў, прыхiлiўшыся да бiльца ложка.
- Нам трэба гэта прачытаць, - сказаў ён, - i табе таксама. Усiм сябрам Братэрства трэба гэта прачытаць.
- Чытай, - сказала яна, не расплюшчыўшы вачэй. - Чытай уголас. Так будзе найлепей. Так ты будзеш адразу мне тлумачыць.
Стрэлка гадзiннiка была на шасцёрцы, што значыла васемнаццаць гадзiн. У iх заставалася яшчэ тры-чатыры гадзiны. Ўiнстан паклаў кнiгу на каленi i пачаў чытаць:
Раздзел першы
Няведанне - гэта сiла
На працягу ўсiх гiстарычных эпох, па ўсёй верагоднасцi, з канца неалiту, у свеце iснавала тры катэгорыi людзей: Вышэйшыя, Сярэднiя i Нiжэйшыя. Яны ў сваю чаргу дзялiлiся на розныя драбнейшыя групы, насiлi незлiчоную колькасць розных найменняў, iх лiчбавыя прапорцыi, а таксама ўзаемныя дачыненнi мянялiся ад стагоддзя да стагоддзя. Аднак асноўная будова чалавечага грамадства не мянялася нiколi. Нават пасля вялiзных зрухаў i ўяўна незваротных перамен заўсёды сама па сабе ўсталёўвалася тая самая структура, гэтаксама як гiраскоп заўсёды iмкнецца да раўнавагi, у якi бок яго б нi схiлялi.
- Джулiя, ты не спiш? - спытаўся Ўiнстан.
- Не, каханы. Я слухаю. Чытай далей. Гэта проста цудоўна.
I ён чытаў далей:
Мэты гэтых трох груп абсалютна несумяшчальныя памiж сабою. Мэта Вышэйшых застацца там, дзе яны ёсць, Сярэднiх - памяняцца месцамi з Вышэйшымi. Мэта Нiжэйшых, калi яна ў iх увогуле ёсць - бо неадменнай уласцiвасцю Нiжэйшых ёсць тое, што яны занадта прыгнечаныя працай, каб усведамляць трывала, не ўрыўкамi, нешта апроч iх штодзённага жыцця - мэта гэтае групы - злiквiдаваць усе адрозненнi i стварыць грамадства, у якiм усе людзi былi б роўныя. I гэтак, праз усю Гiсторыю, змаганне, асноўныя рысы якога застаюцца тыя самыя, паўтараецца бясконца. Часам, на працягу доўгiх перыядаў, здаецца, што Вышэйшыя трывала трымаюць уладу. Але рана цi позна заўсёды надыходзiць момант, калi яны страчваюць або веру ў сябе, або здольнасць да эфектыўнага кiравання, або i тое i тое разам. I тады iх скiдаюць Сярэднiя, якiя схiляюць на свой бок Нiжэйшых, запэўнiваючы iх, што яны змагаюцца за свабоду i справядлiвасць. Дасягнуўшы сваёй мэты, Сярэднiя зноў заганяюць Нiжэйшых у былое рабства i самi робяцца Вышэйшымi. Новая сярэдняя група вылучаецца тады з адной з ацалелых груп або з абедзвюх, i барацьба пачынаецца зноў. З трох груп толькi Нiжэйшым нiколi, нават часова, не ўдаецца дасягнуць сваёй мэты. Было б перабольшаннем сказаць, што за ўсю гiсторыю не было дасягнута нiякага матэрыяльнага прагрэсу. Нават сёння, у перыяд заняпаду, сярэднi чалавек мае лепшыя жыццёвыя ўмовы, чым колькi стагоддзяў таму. Але нiякi рост багацця, нiякае палагодненне нораваў, нiякiя рэформы або рэвалюцыi нi на мiлiметр не наблiзiлi роўнасцi людзей. З пункту погляду Нiжэйшых гiстарычныя перамены нiколi не значылi болей, чым проста змену iмя iх гаспадароў.
Пад канец ХIХ стагоддзя шматлiкiя наглядальнiкi заўважылi пастаяннае паўтарэнне гэтае мадэлi грамадства. Тады з'явiлiся школы мысляроў, якiя разглядалi гiсторыю як цыклiчны працэс i манiлiся давесцi, што няроўнасць нязменны закон чалавечага жыцця. Гэтае вучэнне, вядома ж, i раней заўсёды мела сваiх прыхiльнiкаў, але ў тым, як яно падавалася, адбылася iстотная змена. У мiнулым неабходнасць iерархiчнае формы грамадства баранiлася вучэннем, уласцiвым вышэйшаму класу. Вучэнне гэтае прапагандавалася каралямi i арыстакратамi, святарамi, законнiкамi i iншымi, што паразiтавалi на iх, i змякчалася яно абяцаннямi адплаты ва ўяўным свеце, па той бок магiлы. Сярэднiя, змагаючыся за ўладу, заўсёды ўжывалi словы накшталт "свабода", "справядлiвасць", "братэрства". Аднак на паняцце "братэрства людзей" пачалi нападаць людзi, якiя яшчэ не займалi кiраўнiчых пастоў, але неўзабаве спадзявалiся iх заняць. Раней Сярэднiя рабiлi рэвалюцыi пад сцягам роўнасцi, а пасля ўсталёўвалi новую тыранiю, як толькi старая была знiшчана. Новыя Сярэднiя абвяшчалi цяпер сваю тыранiю загадзя. Сацыялiзм - тэорыя, якая з'явiлася на пачатку ХIХ стагоддзя i ўяўляла сабою апошняе звяно ланцуга думкi, што брала пачатак у антычных паўстаннях рабоў, - быў яшчэ глыбока прасякнуты ўтапiчнымi iдэямi мiнулых стагоддзяў. Але ва ўсiх варыянтах сацыялiзму, якiя з'явiлiся прыблiзна пасля 1900 года, мэта ўсталявання свабоды i роўнасцi стала ўсё больш i больш адкрыта адкiдацца. Новыя рухi, што ўзнiклi ў сярэдзiне стагоддзя - Ангсоц у Акiянii, Неабальшавiзм у Эўразii, Культ смерцi, як яго звычайна называюць, ва Ўсходазii - свядома паставiлi сабе за мэту ўвечнiць несвабоду i няроўнасць. Гэтыя новыя рухi, вядома ж, бралi пачатак са старэйшых вучэнняў, iмкнулiся захаваць iх назвы i ўславiць на словах iх iдэалогiю. Але мэтаю ва ўсiх iх было стрымаць прагрэс i ў пэўны момант назаўсёды спынiць гiсторыю. Маятнiк мусiць зрабiць яшчэ адно ваганне i замерцi. Як звычайна, Вышэйшыя павiнны быць скiнутыя Сярэднiмi, якiя тады зрабiлiся б Вышэйшымi. Але гэтым разам, паводле свядомае стратэгii, новыя Вышэйшыя былi б здольныя вечна ўтрымлiваць свае пазiцыi.
