Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
— Юу хэлэхымш, хэлыштаа.
— Шаажа номин хаантнай, Шаажагай сэсэн хаае торгоо-гоо. Арбан салдат арадань, хорин салдат хойнонь хараад байна. Боро торгон подуушка дээрэ, ногоон торгон олбог дээрэ, хүхэ торгон хүнжэлөөр хушаад хэбтэнэ гэхэ. Урдаһаа ерэһэи уһа хойшонь хаяжа, 'хойноһоо ерэһэн уһа урайгшан хаяжа ерэхэ гэхэ. Гэртэхи гурбан зуун хонидой зуун табииеиь хан-шалаад, зуун табин хонииень хайшалаагүй асарха. Хоннд соом
I яямлэһэн хоёр борлон ими юм. Нэгэ борохон хоыёо байра] дэзрээ алаха, нүгөөдынь газараа тэгнэжэ ябахадаа алаха гээрэй. Гэртээ үрөеһэн дойлогор үнеэн бни, үрөөһэн нюдэ похож азарга бни юм. Тэдэмнн юу ойлгохо һэм. Алтай барюултай хай-; ша бни юм, ара и тэрэмнн ойлгожо болохо. Ойлгоо хадаа хопн-доо туугаад ерэхэ.
Хэлэһэн хүүрынь хоёр элшэдтэ ойлгуулжа хэлээд, тэрэ эл* шэдээ Шаажа номин хаанай гэртэхиндэ эльгээбэ. Хоёр элшэд гэртэнь хүрээд, захяаень дууһан хэлэбэ. Гэрэл гоохон хатан Харжа Минаа хоёр уһа хаяжа, хони-. доо хайшалжа оробо. за пса барлагуудынь ямар хоёр борлон бариха бэлэй гэлдэн байна. Энэ үедэнь Үен сэсэн абхай ҮенэЯ хэв баабайгаа эрьежэ ошоһоноо ерэбэ. Хадам эхэ Харжа Мм-] наа хоёроо хараад гайхажа, юун болооб гэжэ пураба. Тэрэ. хоёрын энэ тэрэ сохижо эсэгынгээ захяае хэлэбэ. Бэрэнь хоёр, элшэдые урижа асараад, хүндэлжэ байгаад, ерэһэн удхыень^ дууһан һуража абаба. Тниһэн бэеэрээ хадам эхэ Харжа Минаа хоёроо дуудажа асараад хэлэбэ:
— Баабаймнай тороо хаям. Үрөөһэн эбэр дойлогор үнеэн, үрөөһэн нюдэ һохор азарга гэжэ та хоёроо хэлээ хаям. Алтай барюултай хайша гэжэ намай хэлээ. Тэргэнэй мөөртэ хүлёэ-тэй хэбтэнэ. Арба, хорин салдат гэһэниинь мөөрэй хуйһэн, Боро торгон подуушка, ногоон торгон олбог гэһэицинь хагданЬ ногоон/ хүхэ торгон хүнжэл гээшэнь огторгой үүлэн. Гурбан зуун хонин гээшэнь сэрэг суурнай хаям. Зуун табин хун номо һаадагтайгаа ерэхэ, нүгөө зуун табин хүниин хооһоор ерэхэ гээ. уһа хаяха гээшэн улад зондоо түргэн хэлэхэ гээ. Хоёр борлон гээшэнь энэ газаа байһан элшэд хаям, — гэжэ хэлэбэ.'.
Үен сэсэн абхай түргэн сэрэг түхөөрөөд, дайда дээрээ нэгэ' злшые алаад, түргэн ябаба. Газараа тэгнээд, нүгөө элшыенвд алаба. Шаажагай сэсэн хаанайда хүрэхэдэнь, тэрэнь үшөө1 хорд гэхэ амитайхан Шаажа номин хаан дээрээ һуугаад, үшөо хүур буляалдажа һуугаа.
Баабайгаа уялгаһаан мулталжа бодхобо. Үен сэсэн абхай Шаажагай сэсэн хаае хаанашье хүргэнгүй торгоожо, хул га-рыен тэргэнэй мөөртэ хүлеэд, дээрэнь һуугаад: Иимэхэн хаба-тай аад, баабайемнай яахаа зобоогообши? — гэнэ.
— һайн хүн боложо табииштаа, — гэжэ Шаажагай сэсэн хаан мүргэнэ. Табюулһан бэеэрээ: „һайд сэсэшүүл сэсэ буляалдажа илаһан аад, һаншагта хүндэ торооб, доронь орооб“, — гээд, хотоной хойнохи хара нуур уруу орожо үгы болошобо.
Үен сэсэн абхай сэрэг суураа дахуулжа, баабайгаа абажа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд, хорото дайсанаа даража, хормоон-гоёо һобойдоо үлгэбэ. Хуушан сагнай тэхэрбэ, амар жаргал ерэбэ. Эртэ дайсанаа илажа, Ьомоёо һобойдоо үлгэбэ. Тиигээд, Шаажа номин хаан бэрэеэ шэрээдээ һуулгажа, ан һуужа аша-та бурхандаа түшэбэ.
2. СЭСЭН ХААНИ БЭРИ — ҮГЭЭТЭЙ ХҮҮНИ БАСАГАН
Нэгэ хаан тэнэгшэг хүбуүтэй байгаа. Нэ-гэтэ модо руу агнажа ошоод, ерэжэ яба-
хадаа хаан хүбүүндээ хэлэнэ: „Зай, шимни моринойнгоо һүүл хүдэлгыш даа“ — гэжэ. Хүбүүниин морннһоон гүйжэ буугаад, юу юугээ моринойнгоо һүүл хүдэлгөөб гэжэ энээ тэрээ руунь һабанана. Хаан моринһоон буужа, бүтүү наншаба. „Ши яа-гаабши, морини һүүл хүдэлгэхэ гээшэ замай дуу дуула гээ хамнайб“, — гээд мориндоо мордоод ябашана. Хойноһоонь хү-бүүн мориндоо мордожо баһал хатаргана. Тиижэ ябасараа модон тогоо тогооло гэжэ хэлэхэдэнь, хүбүүн морннһоон буужа, бүдүүн гэгшын модо унагаажа, тогоо тогоолжо захалба. Баһа тэндэнь» голдон хүрөод, боли гэжэ болюулаад, мориндоо мордобод.
Гэртээ ерэжэ, хаан төөбиидөө хэлэнэ:
— Хүбүүмнай уһан тулам тэнэг, юуш ойлгогкой, ехэ буруу юумэ түрээ, — гэнэ.
Төөбиинь: Хайша алахаан гүбдидээ, — гэнэ. — Харин нэгэ һайн бэри оложо үгөө, тиибэл ухаа оронгой яаха һэм, — гэнэ.
Хажуудань нэгэ үбгэн басагатаяа ажапуудаг байгаа. Тэрэ үбгэнэй басагаар бэри хэхэ гэжэ хаан шиидэбэ. Тиигээд хоёр. хүү хадагтай эльгээжэ үбгэнһөө һуруулна: «Үрэ бэеэ анда болгохомнай гу?» — гэнэ.
Хаани хүүды үбгэнэйдэ ерэхэдэ, как раз басаганиинь үгэй байшоо. Үбгэн басаганһаан һуруужаб даа гээд. хадагаар ерэ-һэн хүнуүдые бусааба. Басаганиинь ерэжэ, үбгэн басагандаа хуу зугаалба. Басаган бодожо узээд хэлэнэ: «Мининнгээ ту* лөө урсаар дүүрэн мал, малгайгаар дүүрэн алта үгэбэлтнаи үхэб гэжэ хэлээрэйш», — гэнэ.
Хойто удзрынь хаанн хадагшан ерэжэ, гар гарга барилсаад Һ ал аба д. Үбгэн урсаяа уһании ольторог дээрэ, намаатай наб-шатай газар дээрэ бариба.
Хааня хүлһэншэһы малаа гуугаад ерэхэдэ, тэрэ урсаяа үүдынь неэгээд, нүгөө үүдээрэнь гаргажа саашань ольторог. дээрэ нюужа байба. Хаанн малшад дасин дасин хэдэн дасин асаржа дуүргэнэгэй, тиихэдэнь убгэн болоо гэжэ өөрөө хэлэбэ.
Длтаа абахадаа малгайгаа оёбрые соолоод, ехэ нухэ мал-
тажа тэрээн дээрээ малгайгаа табяад, алтаа хүүлэнэ, юрдеө дуүргэжэ ядабад. Ошоод лэ хаанайснһаан асарна, юумэ боло-ногуй. Дуургэжэ ядаад байнад. Тиихэдэнь убгэн болоо даа гэжэ болюулба. Тиигээд малаа тооложо узэхэдэнь, табан зуун толгой болошоод байна. Мүнгөө тооложо узэхэдэнь, табан мянга бол обо.
— Болоо даа, зуу хурэсэр эдихэ юумээ олобоб, — ^- гээд уси-буугээ хаанайда хүргэбэ.
Бэриингээ сэсэн ухаае туршахам гэжэ хаан ондоо хаанайда ошобо. Ошоод нүгөө хаандаа диилдээд, хубсаһаа тайлуул-жа хулюулээд, газаа хаягдашаба. Газаа хэбтэхэдээ, тэрэ сэсэн хаан гэртээ һэмээхэнээр бэшэнэ: «Битнай һайн ябанаб, хүхэ ногоон хунжэл доро, ногоон торгон дэбидхэр дээрэ хоёр селдаад һахюултай, эбэр шэбэрээр эдеэлжэ, алтан һайхан үл-хөөгөөр бэеэ оройжо ябанаб. Намда айлшаар ерыт. Ерэхэ-Дээ гурбан зуун эрьеэ урдаа туугаад, эбэртэ малаа урдаа туулсаад, эбэргүй малаа хойноо туугаад, муу улаан бухая а абаад, муу сагаагша үнеэем асараарайгты, алтан гэнжэтэй са-моварыем асараарайгты», — гэжэ бэшэнэ.
Бэшэгэй хурэжэ ерэхэдэ, хаанай баруун гарай ахамад тү-шэмэлнүүД уншаад, хаамнай һайн газар ябашоо гэжэ ехэ һү-сеэтэй. Хаанн мунхаг хүбүүн тзрээни дуулаад ехэл һүсеэтэй, ябахаяа тусеэрнэ, бэшэг сооси хэлээшээр. Ганса*хан бэри бо-лоһон үгээтэй хүүни басаган энээнии ондоогоор бодожо иигэжэ хэлэнэ: *Щг
— Хүхэ ногоон дэбидхэр гээшэнь алтан дэлхэнмнай гээшэ. Хүхэ сэнтир торгон гээшэ огторгоймнай гэнэ. Эбэр шэбэрээр эдеэлиэб гэхэдээ хурайн дуһаагаар эдеэлнэб гэнэ. Газаа хоёр һахюултай, тумэр гэнжээр гэнжэлээтэй хэбтэнэб гэнэ ха юм. Намдаа түргэн ерэгты гэнэ, эбэртэй мал гээшэмнай буутай жа-датай сэрэгүүдээ хэлэнэ, буугүй жадагүй сэрэгүүдээ эбэргүн мал гэжэ хэлэнэ, муу улаан буха гээшэ минии эрэ болнааб даа, муу сагаагша үнеэн гэхэдээ та минии хадам эхэ болнот. Алтан гэнжэтэй самовар гэхэдээ бил болоно гээшэ бизэб даа.
Тиигээд тургэн сэрэг суураа бэлдээд ошобод, ошожо хүрэ-хэдэнь мэнэ мэнэ хаании алаха гэжэ түсеэржэ байба.
Дайгаар бушуу түргэнөөр добтолжо ороод, тэрэ хаанн сэрэ-гүүд сээлЭ үдэр дайлалдаад, үй бута сосёод диилтибэ. Тиигээд хааниие ахамад түшэмэлнүүдтэйнь бараниинь барижа хүлеэд,
өөһэдынгөө хаан хадам баабайгаа абажа солбог толбог дээрэ гэртээ абаад ерэбэ.
Тиигээд тэрэ хаан энэ бэрэмни ямаршье хүнһөө сэсэн бэрхэ байба гэжэ ехэ һүсеэтэй, Һанаа амар барандаа жаргажа һууба.
3. БАЯН ХҮНЭЙ СЭСЭН БЭРИ
Урай хада нэгэ баян хүн байгаа. Тэрэ баян газар дээрэ гансахан хүбүүтэй байгаад, ямар бэри ерэхэб гэжэ ехэ һанаашархана. Нэгэ хэды болоод хүбүүниинь гэрлээ.
Нэгэтэ эсэгэ хүбүүн хоёр адуугаа эрьехэеэ хээрэ гараа. Хү-бууеэ һуулгаад, эсэгэнь хэлэнэ:
— Минии тэрээгүүр адууяа эрьеэд ерэхэдэмни, модон то-гоондо мяха шанаад байгаарайш. Дщ
Эсэгэеэ хэды дайда эрьеэд ерэхэдэнь, хүбүүниинь мяхашье шанаагүй, тогоо хэхэмни гэжэ нойтон уляаһа нүхэлжэ һуугаа. Эсэгэнь тэрэ хүбүүеэ яһалаар мйнаадажа-минаадажа гэртэнь харюулаа. Гэртээ ерээд тэрэ хүбүүн һамгандаа хэлэнэ:
