Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
— Зэ, абамнай энэ найман хунии зургаагынь ала гээ юм байна, — гэжэ зургааень алаба, хоёрынь үлдээбэ/ Үбгэииигөө дээлээ таил гэжэ дээлынь тайлуулжа өмөдөөд, эрэ хун мэтэ болоод ябаба.
— Харзагайн хаанда абамнай сэсээ алдаба байна, тэргын турбиисэнээс уяатай байгаа байна, — гэжэ хэлээд, тэрэ хуухэк U
Харзагайн хаанайда ошопониин, тэндэ тэргын турбиисэнээс абан уяатай байба. Абыгаа харанаш угэй. Гэртэнь ороһониинь,
Харзагайн хаан:
— Ши хэнии хүбүүн гээшэбши? — гэжэ ехэ шэруунээр
асууба.
Хуухэн хэлэбэ:
— Би Ерэнтэй сэсэнэй хүбүүн гээшэб, шамтай сэсэ буляалдаха гэжэ ерээб.
Харзагайн хаан асууба:
— Зэ, тиигэбэл тээ-тэр урда арын модонии унасаниинь олон
гү, али гозойсониинь олон гү? Тиихэдэ хүүхэн асууба:
— Тахир модынь ямар тээшэнь тоолохобиб? — гэбэ.
Харзагайн хаан:
— Тахир модыгии унаһан тээшэ тоолохош, — гэбэ.
Хүүхэн хэлэбэ:
— Унасан модониинь олон.
Тиигээд хүүхэн Харзагайн ханиигии сэсээрээ буляад, Харзагайн хаании албата харьяататайнь абатайгаа абаад гэртээ
ерээд, амсагалдай һайхан жаргаба.
5. ГУРЭ РАНЗА ХААНАЙ СЭСЭН БЭРИ
Урдань нэгэ хаан ехэ бэрхэ, ухаатай ба-сагатай байгаа пан ха. Нэгэтэ тэрэ баса-гыень баян сэрэгтэй хаан бэри болгохоёо эриһэн байгаа. Тыхэ-дэнь басаганай эсэгэнь дуудажа асараад: "Ши минии ганса басаган гээшэш, бэеэрээ өөрынгөө наһанай нүхэрые олохо ёһо-тойш", — гэжэ хэлэһэн хойноо нэгэ эрхи сэсэг угэбэ. Тиигээд:, Энэ сэсэг дуралһан хүндөө хаяарай, — гэжэ хэлэһэн байна. Хоёр хоноод байхада, хори-гушан моритой хаанай хүбүүд у рил-" дааха болобо. Хэды олон баян хаанай хүбүүдэй гүйлдэжэ гара-хада, тэрэ сэсэгээ хаяагүй аад лэ, харин эгээ һүүлдэ ерэһэн үгы-тэйшэг хаанай хүбүүнэй урдаһаа хаяһан байна. Тэрэнэй һүүлдэ бүхы хаанарай суглархада, эсэгэнь басагандаа хэлэһэн байна:
— Миниишье зэргэ хаан бии, намһаашье үлүү хаан. бии, ошожо очшо тэрэ пачшык үгытэй Гүрэ Ранза хаанай хүбүүндэ юундэ хаяабши? Тыхэдэнь басаганиинь эсэгэдээ хэлэбэ:
• — Адуу малаар баян — адаг баян, эрдэм бэлигээр баян — эрхим баян. Эдэ хүбүүдые харахадам, энэ хүбүүн эрдэм, бэлигээр баян байба, өөрынгөө нүхэрые бэеЭрээ шэлэ гэхэдэшни, өөрынгөө дурлаһан хүбүүндээ хаябаб.
Тингэжэ басаганайнгаа үгэдэ хаагдажа, Гүрэ Ранза хааиай хүбүүндэ басагаяа үгэһэн байна.
6. ГУРБАН ТААБАРИ
Аха дүү хоёр байгаа пэн ха урдань. Тиигээд ахань үгытэй, дүүнь баян. Дүүнь ахадаа үнеэгээ һаалгаа юм ха. Нэгэ хэды болоод үнеэгээ аба-' хам гэжэ хаанда заажа ошобо, сүүдлэхэм гэжэ. Хаанда ошо-ходонь хаан хэлэбэ ха:!Я
— Гурбан юумы тааһан хүнтнай тэрэ үнеэгээ абаха, — гээд ицмэ юумэ хэлэбэ:
Дэлхэй дээрэ юун зөөлэн бэ?
Юун таргак бэ?
Юун хурдан бэ? Баяниинь иигэжэ хэлэбэ:
— Манай оро дэбисхэрнай зөөлэн. һамгантайгаа инаг юу-тмдбди. Манай гахай тарган, манай зээрдэ морян хурдан.
Иимэ харюу угэһэн байна. Ахань хадаа ехэ 0эрхэ, ухаатай^ басагатай байгаа ха.
Басагандаа ерээд хэлэбэ эсэгэнь:* 4-L_
абаха
Эрэ
эсэгэнь:* .. £аанай гурбан юумые таагаа хЧдаа, үШэ юм, — гээд ехэл бодолгото болшоод лЬ^байна.
— 8**ар тиимэ гурбан юумэ бии юм бэ? — гэжэ һураба басатанииаь… 4
— Хаанай'гурбан таабарицимэ юм,'иигэжэ асууба: Дэлхэйн зөөлэн юум?
Тарган юум? -
I Хурдан юум? Ч- щшэ- Эдэни тааха ёһотойбдиУ^
— Юундэ иимэ бодолготуболообта? Арга олдонол бэзэ, — "гэжэ басаганиинь зсэтэдээ^ хрлэбэ. — Бүхы юумэнһээ үргэһэн з$елэн, дэлхэй тарган, нюш хурдан, — гэнэ басаганиинь.
Хаандаа ошожр хэлэхэдэни^эрэнь иигэжэ хэлэбэ':
Үнеэгээ абаха болоол^та^|Кнеэгээ абахаяа ' ерэхэдээ, басаганшнн харгыгаар бу ерэг, Ъ^гүйшгүйгөөр бү ерэг, яба-'гаарш бу ерэг. нюсэгөөрш бү ерэг, хуб|^тащ%бү ерэг. Тии-гэбэл хадаа үнеэ1ээ абахаш, — гэбэ эсэгэ1 гЗньТ щ, Басагандаа ерээд лэ эсэгэнь хэлэбэ:
34 jMUa..-
Шамайемни хаан харгыгаар, харгүйшгүйгөөр бү ерэг, морёоршье, ябагааршье бү ерэг, нюсэгөөршье, хубсаһатайшье
бү ерэг, — гэжэ захяа һэн. — Энэ хайшан гэхэ хумши? — гэжэ эсэгэнь ехэ һанаата болоод байна.
— Баабай, тэрээндэ һанаагаа бү зобогты. Бараг юумэ тэ-рэтнай. Нэгэл арга олдонол бэзэ, — гэжэ хэлэнэ басаганиинь.
Тиигээд тэрэ ухаатай басаганиинь загаһанай хашарпаар бэеэ оройгоод, ямаа унаад, харгын далан мүшхүүлээд, ямаа-гаараа ошоо ха хаандаа. Ошоод, ямаанай хоёр урда хүлынь боһогын досоо тээнь оруулаад, газаа тээнь хойто хүлынь байл-гаад:
— Хаан баабай, би ерээб! — гэжэ ооголходонь, хаан гарша
хараа юм. ааб даа.
Тиигээд лэ тэрэ хаан тэрэ бэрхэ ухаатай басагаар һамга
хэжэ, жаргажа һууһан юм гэлсэдэгэл даа.
7. ХОЕР СЭСЭНЭИ ХӨӨРЭЛДӨӨН
Урдын урда сагта нэгэ сэсэн хаан ажа-һуудаг байгаа. Тэрэ хаан хадаа хүбүүтэй байгаа. Хүбүүниннь ехэ тэнэг, юушье ойлгодоггүй байгаалэн.
Хаан хүбүундээ ехэ сэсэн һамага оложо үхым байна даа гэжэ өөрынгөө гүрэндэ тиимэ сэсэн басага бэдэрбэ. Бэдэр-бэдэр-һээр нэгэ үгытэй хүнэй басага олобо. Хаан хорИм хэжэ, хүбүүн-дзэ һамга асарба. Хаан бэрэтэеэ ехэ тааража, пэтэ һонин'зугаа зугаалдаг байгаа.
Нэгэтэ тэрэ хаан агнажа ябатараа төөрөөд, ондоо хаанай орондо орожо ерэбэ. Тэрэ хари гүрэнэй хаан энэ хааниие ба-ряад, дүрбэн баханын дунда хүлижэ орхибо.
Энэ манай хаан хайшан гээд гэртээ иимэ ушарта ороод байнаб гэжэ мэдүүлхэб даа гээд, бэрэдээ иимэ удхатай бэшэг элЬг гээбэ: "Би ногоон торгон тохомтой, хүхэ торгон хүнжэлтэй, үдэр һүнигүй хажуудаа һахюултай, хаанай байгаа, үзөөгүй газарта, баруун хаанайда байнаб. Ши энэ минии эльгээһэн гурбан буха, гушан шарада бии үгэй юумээ тохоод, үбэртэ малаа урдаа туу? гаад, бэшэ малаа хойноо дахуулаад, муу һүхэеэ тэндээ хаяад, алтан хайшаяа абаад ерээрэй".
Хаанай эльгээһэн гурбан баатар, гушан жолоошодонь хэ газартаа хүрэжэ, Алтан хайшада хаанай бэшэг хүргэбэ.
Алтан хайша тэрэ бэшэг уншаад, энэ хаан баабаймнай аюулда ороод байна гэжэ мэдэбэ. Үбэртэ малаа урдаа тууха гээшэнь өөһэдынгөө баатарнуудые урдаа табяад, бэшэ малаа хойноо дахуулаад ерэхэ гээшэнь бии үгэй сэрэгээ, баатарнуудд* хойноо ябуулха, муу һүхэеэ гэртээ орхихо гээшэнь тэрэ тэнэг хүбүүгээ тэндэнь хаяха, Алтан хайшаяа абаад ерэхэ гээшэнь бэрэ басагаяа хуу сэрэгээ толгойлоод ерэхэ гэжэ тэрэ бэшэгэнь иимэ удхатай байба.
Алтай хайша тургэнөөр б ни үгэй баатарнуудаа, бии угэй сЙ рэгээ толгойлоод, хаан баабайгаа абархаяа мордобо. Баруу! хаанайда хурэжэ ябахадаа гурбан баатарыень алажа, гушан жолоошыень туушэлэжэ, тэрэ хаанайдаа дайгаар ороод, хаан баабайгаа абаржа, гэртээ харижа ерэбэ.
Хаан нэгэ хэды жэл соо хаагаараа һуугаад, үхэхэ дээрээ; Алтан хайшаяа хаан болгожо һуулгаба. Алтан хайша хаан бо-| ложо һуугаад, арад зоноо баяжуулжа. баярлуулжа һууба.
8. МУНХАГ ХҮБҮҮН
Урда сагта нэгэ хаан байба. Тэрэ хаан ганса хүбүүтэй байжа, тэрэнь ухаа дутуу, мунхаг байба.
Хаан арай гэжэ хүбүүгээ ехэ удаан бэри басага бэдэржэ, нэгэ үгытэй хүнэй басагантай гэрлүүлбэ.
Нэгэтэ хаан хүбүүгээ абаад, хээрэ агнажа гараба. Хүбүү-ниинь замдаа ябаад урид ябаба. Хаан ябаад, иигэжэ хубуун-дээ хэлэбэ:
— Хубуун, моринойнгоо һүүл хүдэлгэл даа. Хубүүшшнь моринһоонь гүйжэ буугаад, моринойнгоо һүүл угзаржа байжа иишэ тиишэнь хүдэлгэбэ.
Ябатарань орой боложо, хонохо болобод. Эсэгэнь агнажа ошоходоо, хүбүүндээ захииа: "Гүрөөһөө үбшөөд, модон тогоо тогоолжо, мяхаа бэлдээд байгаарай". жЫл
Тиигээд эсэгэнь агнажа гараад, үдэшэниинь ерэхэдэнь, хү-бүүниинь обоо собоо модо суглуулжа ташажархёод, тогоо мо-доор хээб гэжэ, арбаад модон тогоо галдаад һууба. Эсэгэнь юушье хэлэнгүй унтаба..
Хойто үдэрынь гэртээ ерэхэдэнь: "Зай, юу хаража, хайшан гэжэ агнажа ерэбэт?" — гэжэ һамганиинь һураба.
Хубуун хараһан үзэһэнөө доло хөөрэжэ үгэбэ. Эсэгынгээ хэлэһэниие, хайшан гээд дүүргэһэнээ хөөрэбэ. һамганиинь: "Яагаашье ядарһан хүн гээшэбшн даа. Моринойнгоо һүүл хү-дэлгэ гэхэдэнь, эсэгынгээ урда орожо морей хатаргахаяа яа-гаабши! Модон тогоо тогоолжо, мях-а. бэлдээд байгаарай гэхэдэнь, гүрөөһөе үбшөөд, мяхыень модоор шорложо шараад байхаяа яагаабши.'" — гэжэ һамганиинь үбгэндөө хэлэжэ —,үгз-бэ.
