Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
Эсэгэеэ хэды дайда эрьеэд ерэхэдэнь, хүбүүниинь мяхашье шанаагүй, тогоо хэхэмни гэжэ нойтон уляаһа нүхэлжэ һуугаа. Эсэгэнь тэрэ хүбүүеэ яһалаар мйнаадажа-минаадажа гэртэнь харюулаа. Гэртээ ерээд тэрэ хүбүүн һамгандаа хэлэнэ:
— Эсэгэмни модон тогоо хэхэ гээ, минии модон тогоо хэхэ гэжэ уляаһа нүхэлжэ һуухадамни ерээд минаадажа хаяа.
Тиихэдэнь Ьамгаииин хэлэнэ:
— Шангалаад нүхэлөөд тогоо хэхой, удаан болосор шии-галжа һуугааламши. лиихэдэшни һабаалам.
Саада үдэрынь эсэгэ хүбүүн хоёр баһа хээрэ гараба. Эсэгэнь хүбүүндээ мяха модон тогоон соо шанаха гээд, адуугаа эрьехэеэ ошоо. Ерэн гэхэдэнь, мүнөөхи хүбүүниинь баһа модо нүхэлжэ тогоо хэхэмни гэжэ зобожо, ядажа һууба. Эсэгэнь ха-р ah а ар лэ мэдээдтиба, тиигээд хүбүүндээ хэлэнэ:
— һамганшни толгоёор обор хүн байна. Ябандаа шинииеэ толгой бариха, тэрэ һамгаяа харюула, ондоо һамга асара.
Хүбүүниинь һамгаяа гэртэнь харюулжа, ондоо һамгагай бо-лобо.
Тиигээд эсэгэ хүбүүн хоёр адуугаа эрьехэеэ гараба. Эсэгэнь баһа тиимэ юумэ хээд байгаарайш гэжэ хүбүүндээ хэ-
лээд ошобо.
Хүбүүниинь баһал модо нүхэлжэ тогоо хэхэ гэжэ оролдожо һууба. Эсэгэнь хүбүүеэ бургааһаар яһалаар һабаад, гэртэнь ха
рюулаа. Гэртээ ерээд һамгандаа юунн түлөө сохюулһанаа хэлэжэ үгэбэ.
Тннхэлэнь һамганиииь хэлэнэ:
— Сохюулхой юумэдэ сохюулжа һуугааламши, эсэгэеэ ерэхэдэ модо узуурлээд шоро хээд, мяха шараад байхой.
Тэрээнһээн пуулдэ хээрэ гарахадаа һамганаа хүүрээр хү-бүүц мяха модондо хадхаад, шараад байба.
Эсэгэнь ехээр баярлаа. «Одоол энэ хүбүүмни сэсэн һамга-тай болоод байна, иибэл үхэхэдөөшьс һанаашархахагонб», — гээд ойндоо панама.
Нэгэтэ эсэгэнь холо газар найма а хэхэм гэжэ ошоод, ондоо хаанда баригдаба. Алахаяа байхадань хэлэнэ:
— Минии ганса бэе алаад хооһоор үлэнхаар. баян минии зөөриһөө нэгэ заримайнь хубаалдажа асарагтайла, — гэнэ. — Би танда гурбан зуун сагаан хони, гурбан хара хуса үгэхэ арга-тайб.
Мүнөөхи хаан зөерндэнь здеэрхээд, гурбан һэлмэтэй хүуе баян хүүни дайда тээшэ гаргаба. Тиихэдээ тэрэ баян хүн гэртэ-хиндээ иимэ бэшэг бэшээд үгөө: — Гурбан зуун сагаан хонёо абаад ерээрэйт. Гурбан хара хусаяа нэгэ хусайнь дайда дээрээ алаарайт, нугөөдэ хусайнь зуураа алаарайт, гурбадхиин эндээ ерээд алаарайт, — гэбэ. Тэрэ зурапан юумэйн хэншье ойлгожО ядаа. Ганса сэсэн бэринь ойлгоод, гурбан зуун сэрэг абаад гараба.
Тиихэдээ хаанн хүүши нэгэйнь дайда дээрээ алаад, хоёрдо-хиинь харгыдаа, гурбадахиинь харгы заалгажа ошоод, дайда дээрэнь алаа. Гурбан зуун сэрэгшэдээрээ дайлаад; эсэгэеэ
абаад ерээлан. Эсэгэнь тэргэни мөэртэ уяатай пуугаа.
4. Ерэнтэй сэсэн далаНтай тэнэг хоёр
Урдын урда сагта Далантай тэнэг, Ерэнтэй сэсэн гэжэ байһан байгаа. Тиигээд Далантай тэнэг нэгэ хүүхэнтэй — байгаа.
Ерэнтэй сэсэн нэгэ хүбүүнтэй байгаа. Ерэнтэй сэсэн Харзагайн хаантай сэсэ буляасалдаха гэжэ ошожо ябажай. Тиитэл Далантай тэнэгы хүүхэн харгы дээрэнь наадажа байба, гэр бараа барижа. Ерэнтэй сэсэн хүбүүнтэйгээ ябаад: «Гэр бараа зайл-.даггуй, тэргэ норин зайлдаг», — гэбэ. Тиихэдэнь Ерэнтэй сэсэн харгыгаас гаража үгэбэ. Тннгээд Ерэнтэй сэсэн тэрэ хүүхэндэ хэлэжэй:
— Абынгаа ерээгээ үдэр ерэхэдэнъ, үнэһвөр аргамжа томоод байгаарай. Тиигээд хэрбээ томоогуй бол, толгой абхаб, — гэжэй.
Хүүхэни абань аргагүй тэнэг байһан тулада айжа орилжо байба. Хүүхзниинь: «Аба, бү орило, үнэһөөр аргамжа томожо 'болохогуй, солоомоор томоод галда», — гэбэ.
Абань солоомоор аргамжа томоод галдаба. Галдахадань, үнэһэн аргамжа болоод байжай.
Ерэнтэй сэсэн:
— Аргамжа томоо гүш? — гэбэ.
— Томооб, — гэбэ.
Үнэһөөр томоотой аргамжань байба. Тиигээд Ерэнтэй сэсэн ҮЗҮҮР узуурынь мэдэгдэхэгуй нэгэ модо угэжэ, да хин хэлэбэ: «Энээнэй узуурынь олоод байгаарай. Олоогүй бол, толгой аба-на»
Тиигээд Далантай тэнэг хүүхэндээ хэлэхэдэнь, хүүхэниинь:
— Модо уһанда абаашажа таби, ткигэбэлшни узуураггь уһаи уруугаа урдаха, — гэбэ.
Үбгэн модоо уһанда абаашажа табиба, Табихадань, уэуу-рань түрүүлжэ урдаа гэжэ модоо асаржа байтар, Ерэнтэй сэсэн ерээд:
— Зэ, убгэн, модонойнгоо узуур үзүүрынь олоо гүш? — гэбэ.
Үбгэн хэлэбэ:
— Модоныгоо узуур үзүүрынь олооб.
— Зөб олоо байнаш, — гэжэ Ерэнтэй сэсэн хэлэбэ. Дахин Ерэнтэй сэсэн убгэндэ хоёр гуү үгэбэ.
— Энээни унаганиин алим, тэрээнииги олоорой. Хэрбээ олоогүй бол, толгой абана, — гэбэ.
Үбгэн хүүхзндээ хэлэбэ. I— Ерэнтэй сэсэн тиигэжэ хэлээ, Хэрбээ энэ даабари дүур-гээгуй болшни, толгой абана.
— Гүүгээ гурбан хоног уяад табибалшни, нэгэнь ошоод нэ-гыгээ хүхэхэ, тиихэдэнь тэрэ хүхэһэниинь унаганиинь гэжэ мэ-дэхэш, — гэбэ.
Тиигээд үбгэн гүүгээ гурбан хоног уяба. Уяад табихадань,
нэгэнь нэгыгээ хүхэбэ. Тиигээд Ерэнтэй сэсэн асууба:
— Хоёр гүүгээ нэгынь унаган гэжэ олобууш?
Үбгэн хэлэбэ.
— Олооб. Ерэнтэй сэсэн:
— Зөб олоо байнаш, — гэбэ. Далантай тэнэгтэ дахин хэлэбэ:
— Эрэ үхэр һаажа, эльгэн тараг бүреэрэй.,
Үбгэн баһа хүүхэндээ хэлэбэ. Тиихэдэнь хүүхэниинь аба-даа:
— Ши орон дээрээ гараад хэбтээрэй, Ерэнтэй сэсэнии ерэхэдэ. Ерэнтэй сэсэн ерээд, хүүхэнһээнь асууба:
— Далантай тэнэг байнуу? Хүүхэниинь хэлэбэ:
— Абамнай хүнгэрһөөр эбэдөөд байна.
Ерэнтэй сэсэн: «Эрэ хүн хүнгэрһөөр эбдэхэ» гээшэмнай хай-
шаа юм.
Хүүхэн хэлэнэ:
— Та эрэ.үхэр лаажа эльгэн тараг бүрөөрэй гэжэ хэлээ һэн-
та.
Тиигээд Ерэнтэй сэсэн энэ яагаа сэсэн хүүхэн гээшэб гэжэ хүбүүндээ гэргэн бол гон абжа угэбэ. Ерэнтэй сэсэн хубуунтэй-гээ Харзагай хаантай сэсэ буляалдаха гэжэ ябаба. Ябажа бай-тараа, нэгэ арын захада ошоод:
— Би, хүбүүн, агнахамни, — гэжэ хүбүүндээ хэлээд ябаба. — Зэ, хубүүн моринойнгоо һүүл сэгсэржэ, модон тогоо хэжэ байгаарай, — гэбэ.
Моринойнгоо һүүл сэгсэржэ, модон тогоо хэжэ байгаарай гэһэн үгэнь сайгаа шанажа, маха шаыажа байгаарай гэһэн үгз".
байба. Абынгаа ерэхэдэ хубуун моринии һүүл сэгсэржэ, модоор тогоо хэжэ байба. Абань ерээд асууба:
— Зэ. хубуун, гоу хэжэ байнаш? Тэнэг байнаш, — гээд хү-буүнээ гэртээ бусааба.
Абань Харзагын хаантай сэсэ буляалдаха гэжэ ошобо. Ошоод, Харзагын хаантай сэсэ буляалдаад, Харзагын хаан Ерэнтэй сэсэн хоёр сэсээ алдаһан хүн бүхы тойроод байһан ал-бата харьяатани ухэ гэлсээд, тиигээд ерэнтэй сэсэн сэсээ бу-ляалдаба. Харзагын хаан Ерэнтэй сэсэнни тэргын турбиисэнээс. уяжархиба… Харзагы хаан Ерэнтэй сэсэнни албата харьяаты-ги асаруулха гэжэ найма и хуниие эльгэбэ. Ошохо гэжэ бай тарань, Ерэнтэй сэсэн тэрэ найман хундэ захиба:
— Манайда адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. Үхэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. Орониимнай шэрээн хулдэ нэгэ алтан хайша бии. Тэрэл мэдэхээ ядахагуй. Хойноо байһан дээбэрээ урдаа табиг-ты гээрэй. Урдаа байһан дээбэрээ хойноо табигты, гээрэй. Урдаа байһан найман алтан хайлаашании зургаагын таһа саб-шагты. Абатнай. хорин солдат һахюултай, хоёр хониной туушэ-тэй, хоёр боонно уһатай байнаб, — гэһэн байгаа абань.
Найман эмээл моритой хун ерээд, хүбүүндэнь хэлэбэ. Хубуун хамаг дээбэрээ бултынь солижорхибо. Бэрэнь угэй байба. Бэрэнь ерээд асууба:
— Зай, энэ юун болооб? Хубуун хэлэбэ:
— Абамнай тиигэжэ захюулаа. Бэрэнь:
— Ай, ухэһэн тэнэг убгэмни, юу гэжэ байнаш. Тиигэжэ за-хиһан угэ, адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии, тэрэ юуш мэ-дэхэгуй гээшэ шамайе хэлээ юм. Үхэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии, тэрэ юуш мэдэхэгуй гэжэ эжыгии хэлээ. Орониимнай хул зууртэ нэгэ алтан хайша бии, тэрэ мэдэхээ ядахагуй гэжэ намайе хэлээ юм гэбэ. Хойноо байһан дээбэрээ урдаа табигты гэжэ хойноо байһан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм гэбэ, Урдаа байһан дээбэрээ хойноо табигты гэжэ урдаа байһан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм ха. Урдуурам-най найман алтан хойлоос бии, тэрээнии зургаан хойлоосиинь таса сабша гэжэ, хоёрынь улээ гэхэдээ энэ ерэһэи хүнии зур-гааень таһа сабшажа ала гээ юм. Абамнай хорин солдат са-хюулта'й, хоёр эргиин түүшэтэй, хоёр боонно уһатай байнаб, хорнн солдат сахюултай гэжэ тэргиин паалисанаас уяатай гээ байна. Хоёр боонно уһатай гэжэ нюдэниинь нёлбосо гэбэ.
