Грэм Грин - Стамбульскi экспрэс (на белорусском языке)
- Тое, што гаворыць арыштаваны, не мае нiякага дачынення да справы. Гэта палiтычная прамова, - умяшаўся маёр Петкавiч.
- Хай гаворыць.
Палкоўнiк Хартэп засланiў рукою твар i заплюшчыў вочы. Доктар Цынер падумаў: "Ён робiць выгляд, што спiць - хоча замаскiраваць сваю раўнадушнасць", але той iзноў расплюшчыў вочы, калi доктар гнеўна звярнуўся да яго:
- Як жа вы ўстарэлi з сваiмi гранiцамi i з сваiм патрыятызмам! Самалёты не ведаюць гранiц, нават вашы фiнансiсты iх не прызнаюць.
Потым доктар Цынер заўважыў, што палкоўнiк Хартэп нечым засмучаны, i пры думцы, што, магчыма, Хартэп не жадае яго смерцi, яму зноў зрабiлася цяжка падбiраць патрэбныя словы. Ён бездапаможна пераводзiў вочы з аднаго месца на другое, ад карты на сцяне да палiцы з гадзiннiкам, застаўленай кнiгамi ў падраных вокладках па стратэгii i па ваеннай гiсторыi. Нарэшце яго погляд спынiўся на двух вартавых. Адзiн глядзеў мiма, не звяртаючы на яго ўвагi, ён спрабаваў глядзець у адну кропку i трымаць вiнтоўку пад правiльным вуглом. Другi ж не зводзiў з яго вялiкiх, наiўных, маркотных вачэй. Гэты твар ён далучыў да той уяўнай журботнай працэсii, i тут ён зразумеў - ён мае аўдыторыю больш каштоўную, чым журналiсты: перад iм быў бядняк, якога трэба адлучыць ад няправеднай справы i пераканаць, каб ён служыў справядлiвай справе. I тады ў доктара адразу знайшлiся словы, абстрактныя, але мiлагучныя, - яны некалi пераканалi яго самога, а цяпер павiнны былi пераканаць iншага. Аднак зараз ён паводзiў сябе хiтрэй, з асцярогай, уласцiвай яго класу, не глядзеў на салдата, якi стаяў на варце, а толькi зрэдку, крадком, кiдаў на яго хуткi, нiбыта хвост яшчаркi, позiрк, звяртаючыся да яго ў множным лiку: "Браты!" ён пераконваў яго, што беднасць - не ганьба, але i старацца разбагацець таксама не сорамна, што беднасць - не злачынства i няма нiякай патрэбы адчуваць сябе прыгнечаным. Калi ўсе зробяцца беднякамi - беднякоў не будзе наогул. Багаццi свету належаць усiм. Калi падзялiць iх памiж усiмi людзьмi, тады знiкнуць беднякi, i ў кожнага чалавека будзе дастаткова, i не трэба будзе саромецца сваiх суседзяў.
Палкоўнiк Хартэп страцiў да яго цiкавасць: у доктара Цынера знiклi характэрныя рысы, накшалт шэрых шарсцяных пальчатак з дзiркай на вялiкiм пальцы, i ён ператварыўся ў звычайнага вулiчнага прамоўцу. Глянуўшы на гадзiннiк, палкоўнiк Хартэп сказаў:
- Я думаю, што даў вам дастаткова часу.
Маёр Петкавiч прамармытаў нешта сабе пад нос, ён раптам са злосцю пхнуў нагой сабаку i буркнуў:
- Адчапiся! Вечна ты лезеш да мяне.
Капiтан Алексiч прачнуўся i сказаў з вялiкай палёгкай:
- Ну вось, нарэшце, i закончылi.
Доктар Цынер, якi ўтаропiўся ў адну кропку на падлозе, злева ад вартаўнiка, павольна вымавiў:
- Гэта быў не суд. Яны прыгаварылi мяне да смерцi перш чым пачалi судзiць. Памятайце, я памiраю, каб адкрыць перад вамi шлях у будучыню. Смерцi я не баюся. Жыццё маё не вартае таго, каб баяцца смерцi. Мне здаецца, што ад мяне мёртвага болей карысцi. - Але пакуль ён гаварыў, яго ясны розум падказаў яму, што наўрад цi яго смерць каму-небудзь прынясе карысць.
- "Арыштаваны Рычард Цынер прыгаворваецца да смяротнага пакарання, прачытаў палкоўнiк Хартэп. - Прыгавор будзе прыведзены ў выкананне афiцэрам, якi камандуе гарнiзонам у Субоцiцы, праз тры гадзiны".
З хвiлiну ўсе сядзелi моўчкi, як на канцэрце, калi выкананне закончана i публiка не ўпэўнена, цi надышоў час апладзiраваць. Корал Маскер прачнулася. Яна не магла адразу ўцямiць, што тут адбываецца. Афiцэры размаўлялi памiж сабой, перагортвалi паперы. Потым адзiн з iх аддаў каманду, вартаўнiкi адчынiлi дзверы i пайшлi насустрач ветру i снегу да белых зацярушаных будынкаў.
Арыштаваныя выйшлi за iмi, тулячыся адно да аднаго сярод снежнай завеi, што агарнула iх. Не паспелi яны крыху адысцi, як Ёзеф Грунлiх тузануў доктара Цынера за рукаў.
- Чаму вы нiчога не гаворыце мне? Што будзе са мной? Вы iдзяце i маўчыце, - бурчаў ён, цяжка дыхаючы.
Грунлiх замоўк, з пiльнай увагаў разглядаючы размяшчэнне будынкаў. Ён спатыкнуўся на рэйках i сярдзiта прабурчаў нешта сабе пад нос.
- А я? Што будзе са мной? - спытала Корал.
- Вас адправяць дадому заўтра.
- Але я не магу туды ехаць. Мне трэба на працу. Я страчу яе. А як жа мой сябра?
Яна з самага пачатку баялася гэтага падарожжа - баялася не зразумець, што ёй казалi насiльшчыкi, баялася нязвыклай ежы - i не ведала, чым усё гэта скончыцца. У той момант, калi памочнiк капiтана аклiкнуў яе на мокрым прычале ў Остэндэ, яна гатовая была павярнуць назад. З таго часу адбылося шмат розных падзей, а цяпер ёй давядзецца вяртацца ў тую самую кватэру, да скiбак падсмажанага белага хлеба i апельсiнавага соку на снеданне, да доўгага чакання на лесвiцы каля агенцтва разам з Айвi, i Фло, i Фiлам, i Дзiкам. Усе яны ветлiвыя юнакi i дзяўчаты, з iмi цалуешся i называеш iх проста па iменi, хоць i зусiм iх не ведаеш. Блiзкасць з кiм-небудзь адным можа парушыць свет сяброўскiх адносiн: пачынаеш адчуваць агiду да жаночых пацалункаў i да iх гучнага шчэбету, звыклае жыццё робiцца крыху нерэальнае i вельмi сумнае. Нават доктар, якi крочыў перад ёй, у гэтым нерэальным свеце не выклiкае ў яе цiкавасцi. Але, калi яны дайшлi да залы чакання, яна ўспомнiла, што трэба спытаць у яго:
- А вы? Што будзе з вамi?
- Мяне затрымаюць тут, - няпэўна адказаў ён, забыўшыся прапусцiць яе перад сабою, калi яны ўваходзiлi ў залу.
- Куды яны мяне пасадзяць? - спытаў Ёзеф Грунлiх, калi дзверы за iмi зачынiлiся.
- А мяне?
- На гэтую ноч, я думаю, у казармы. Цягнiка да Белграда няма.
Печ ужо астыла. Ён паглядзеў у акно, спрабуючы ўбачыць сялян, але iм, пэўна, надакучыла чакаць, i яны пайшлi па дамах.
- Нiчога не зробiш, - з палёгкай вымавiў ён i дадаў сумным гумарам: Быць дома - гэта ўжо нешта.
На iмгненне ён убачыў, як стаiць перад бясконцай прасторай, поўнай сасновых парт, перад радам злосных твараў, i нагадаў той час, калi сэрца ў яго ныла ад iх дзiцячага свавольства, патаемных сiгналаў i прытоенага смеху - калi настаўнiк не можа падтрымлiваць парадку ў класе, яго абавязкова звальняюць. Але яго ворагi даравалi яму тое, чаго ён нiколi раней не меў: бяспеку. Не трэба было нiчога вырашаць. Ён жыў у спакоi.
Доктар Цынер пачаў напяваць нейкi матыў.
- Гэта старадаўняя песня, - растлумачыў ён Корал Маскер. - Каханы кажа: "Я не магу прыйсцi ўдзень, бо я бедны i твой бацька нацкуе на мяне сабак. Але ўначы я падыду да твайго акна i папрашу цябе ўпусцiць мяне да сябе". А дзяўчына адказвае: "Калi забрэшуць сабакi, стой, схаваўшыся ў цень сцяны, я спушчуся да цябе, i мы разам пойдзем у гушчар фруктовага саду".
Ён праспяваў першы куплет злёгку хрыплаватым голасам, таму што даўно не спяваў. Ёзеф Грунлiх, седзячы ў кутку, пахмурна паглядзеў на спевака, а здзiўленая Корал, стоячы каля астылай печы, слухала з задавальненнем, бо доктар, здавалася, памаладзеў i быў поўны аптымiзму. "Уначы я прыйду да твайго акна i папрашу цябе ўпусцiць мяне да сябе". Ён звяртаўся не да сваёй каханай, словы гэтыя былi бяссiльныя выклiкаць у памяцi твар дзяўчыны з тых гадоў, калi ён займаўся палiтыкай i цалкам падначалiў сябе адзiнай мэце, але яго бацькi з дакорам хiталi добрымi маршчынiстымi тварамi: яны ўжо не ставiлiся з глыбокай пашанай да адукаванага чалавека, доктара, амаль джэнтльмена. Потым крышку цiшэй ён яшчэ раз праспяваў партыю дзяўчыны. Яго голас гучаў не так хрыпла, ён, пэўна, калiсьцi быў прыгожы. Адзiн вартаўнiк падышоў да акна i зазiрнуў у залу, а Ёзеф Грунлiх раптам заплакаў характэрнымi тэўтонскiмi слязамi, думаючы пра сiрот, засыпаных снегам, пра прынцэс з ледзяным сэрцам i зусiм не ўспамiнаючы пра Кольбера, чыё цела зараз везлi па брудных гарадскiх вулiцах у пахавальнай машыне ў суправаджэннi двух пахавальных агентаў i аднаго праважатага ў таксi, пажылога халасцяка, цудоўнага гульца ў шашкi. "Стой, схаваўшыся ў цень сцяны, i я спушчуся да цябе". У свеце панаваў хаос: беднякi памiралi з голаду, а багацеi не рабiлiся ад гэтага больш шчаслiвыя, злодзея маглi i пакараць, i ўзнагародзiць тытуламi, у Канадзе палiлi пшанiцу, у Бразiлii каву, а ў беднякоў яго роднай краiны не хапала грошай на хлеб, i яны памiралi з голаду ў халодных пакоях. Свет раскалоўся, i ён некалi рабiў усё магчымае, каб навесцi ў iм парадак, але цяпер з гэтым пакончана. Цяпер ён нiчога не мог зрабiць, але ён быў шчаслiвы. "Мы пойдзем туды, у гушчар фруктовага саду". У памяцi зноў не ўзнiкла нiякай дзяўчыны, якая прынесла б яму палёгку, а толькi журботныя i цудоўныя твары беднякоў, якiя навявалi на яго спакой. Ён зрабiў усё, што яму было пад сiлу, нiчога большага ад яго i не чакалi. Беднякi надзялiлi яго ўсведамленнем безвыходнасцi, адкрылi перад iм таямнiцы сваёй духоўнай прыгажосцi, сваiх радасцей i бед i павялi яго ў цемру, поўную шапацення лiстоты. Вартаўнiк прыцiснуўся тварам да акна, i доктар Цынер перастаў спяваць.
- Цяпер ваша чарга, - сказаў ён Корал.
- О, я не ведаю такiх песень, якiя б вам спадабалiся, - сур'ёзна сказала яна, у той жа час шукала ў памяцi што-небудзь крыху старамоднае i журботнае, што-небудзь, што пасавала б да яго кранальнай сумнай песенькi.
