Грэм Грин - Стамбульскi экспрэс (на белорусском языке)
Обзор книги Грэм Грин - Стамбульскi экспрэс (на белорусском языке)
Грин Грэм
Стамбульскi экспрэс (на белорусском языке)
Грэм Грын
Стамбульскi экспрэс
Раман
Вiвьен Кэндэйс ад шчырага сэрца
Усё ў прыродзе - лiрычнае па iдэальнай задуме,
трагiчнае па лёсе i камiчнае ў рэальным увасабленнi.
Джордж Сантаяна
Частка першая
ОСТЭНДЭ
1
Памочнiк капiтана трымаў у руцэ апошнi пасадачны бiлет i назiраў, як пасажыры перасякалi змрочны, мокры прычал, пераходзячы цераз безлiч чыгуначных пуцей i стрэлак, абгiнаючы кiнутыя багажныя цялежкi. Яны цягнулiся, наставiўшы каўняры палiто i ўнурыўшы галовы ў плечы. У доўгiх спальных вагонах на столiках ужо запалiлi лямпы, якiя свяцiлiся праз дажджавую заслону чарадой блакiтных пацерак. Страла гiганцкага пад'ёмнага крана скранулася з месца, паплыла i апусцiлася, i жалезны скрыгат лябёдкi на нейкае iмгненне заглушыў шум вады - вады, якая лiлася з агорнутага хмарамi неба, вады, якая бiлася аб прычал i плёскалася ўздоўж бартоў парома. Была палова пятай папоўднi.
- Божухна, ну i вясеннi дзянёк! - уголас вымавiў памочнiк капiтана, iмкнучыся як найхутчэй пазбавiцца непрыемных уражанняў, назапашаных за апошнiя некалькi гадзiн марскога падарожжа цераз Ла-Манш, - прамоклай палубы, пахаў пары i нафты, затхлага смуроду нясвежага пiва ў бары, шамацення чорнага шоўку сцюардэс, што сноўдалi туды-сюды з алавянымi падносамi. Ён зiрнуў уверх на сталёвыя фермы пад'ёмнага крана, на платформу i на маленькую фiгурку ў сiнiм камбiнезоне, якая круцiла рулявое кола, i адчуў нязвыклую зайздрасць: там, наверсе, кранаўшчык быў аддзелены трыццаццю футамi смугi i дажджу ад памочнiка капiтана, ад пасажыраў, ад доўгага, залiтага святлом экспрэса. "Мне няма куды дзецца ад гэтых абрыдлых фiзiяномiй", - падумаў памочнiк капiтана, згадаўшы маладога жыда ў цяжкiм футры, якi ўвесь час скардзiўся, што яму дасталася каюта на дваiх - не мог ужо вытрываць якiх-небудзь там дзвюх гадзiн!
- Вам не туды, мiс, - папярэдзiў ён апошнюю пасажырку другога класа. Зала мытнi вунь там.
Настрой у яго крыху палепшыўся, калi ён убачыў ветлiвы твар юнай незнаёмай - хоць яна нi на што не скардзiлася.
- Вам трэба насiльшчык, мiс, паднесцi ваш сакваяж.
- Не, нiчога, - адказала яна. - Дый не разумею я iхняй мовы. А сакваяж у мяне зусiм не цяжкi. - Вусны ў яе расквiтнелi ўсмешкай над узнятым каўнерыкам таннага белага плашчыка. - Вось калi б вы дапамаглi мне... капiтан.
Яе нахабства пазабавiла яго.
- Калi б я быў крыху маладзейшы, вядома, вам бы не спатрэбiўся зараз нiякi насiльшчык. Не разумею, куды гэта толькi глядзяць сённяшнiя маладыя людзi! - ён кiўнуў галавой на маладога жыда ў чорных замшавых чаравiках, якi выходзiў з мытнi, а за iм цягнулiся два нагружаныя багажом насiльшчыкi.
- Вам далёка?
- Да самага канца, - адказала яна, кiнуўшы журботны позiрк на рэйкi, на кучу багажу, на асветленыя вокны вагона-рэстарана i цёмныя абрысы экспрэса.
- У вас спальнае месца?
- Не.
- Вам трэба было абавязкова ўзяць месца ў спальным вагоне, - сказаў ён, - калi вы едзеце да канца. Тры ночы ў дарозе. Гэта не жарты. А што вы збiраецеся рабiць у Канстанцiнопалi, калi не сакрэт? Выйсцi замуж?
- Калi б я ведала. - Яна крыва ўсмiхнулася, агорнутая сумам ростанi i страхам перад невядомасцю. - Хто ведае, што мяне там чакае.
- Працаваць?
- Танцаваць. У вар'етэ.
Яна развiталася з iм i пайшла далей. Плашч падкрэслiваў яе тонкую статную постаць. Дзяўчына трымалася прама, нават тады, калi, спатыкаючыся, iшла памiж рэйкамi ўздоўж спальных вагонаў. Агеньчык святлафора змянiўся з чырвонага на зялёны, i з выхлапной трубы цягнiка вырваўся тонкi струмень адпрацаванай пары. Яе твар, такi звычайны, але пiкантны, яе манеры, абуральныя i адначасова сцiплыя i далiкатныя, - затрымалiся на момант у яго свядомасцi. "Помнi пра мяне, - у думках звярнуўся ён да дзяўчыны. - Праз месяц-другi мы зноў з табой сустрэнемся". Аднак ён добра разумеў, што сам ён яе не ўтрымае ў памяцi, бо надта многа твараў мiльгае перад iм у акенцы яго канторы, звяртаючыся з просьбамi пакiнуць асобную каюту, цi размяняць грошы, цi заказаць спальнае месца, каб ён мог запомнiць кожную асобу - дый нiчога прыкметнага ў ёй i не было.
Калi ён падняўся на борт, палубы ўжо былi вымытыя, i паром быў падрыхтаваны да рэйсу. Настрой у яго значна палепшыўся, бо на судне ўжо нiкога чужога не было. Вось так бы i заўсёды: некалькi матросаў-iншаземцаў, што балбочуць мiж сабой на сваёй мове, знаёмая сцюардэса, з якой прыемна прапусцiць шклянку-другую пiва. Ён крыху пабурчаў на матросаў па-французску, а тыя лагодна ўсмiхнулiся яму ў адказ, праспяваўшы непрыстойную песеньку пра ашуканага мужа i яго няверную жонку.
- Цяжкi выдаўся рэйс, - сказаў ён па-ангельску галоўнаму сцюарду. Некалi той працаваў афiцыянтам у Лондане i ведаў ангельскую мову, а без пiльнай патрэбы памочнiк капiтана не гаварыў па-французску. - А той жыд, цi шмат ён даў табе зверху?
- Нiколi не здагадаецеся! Цэлых шэсць франкаў!
- Яго не загайдала?
- Не. Але той стары з вусамi - ён ванiтаваў увесь час. Дарэчы, аддайце мае дзесяць франкаў. Я выйграў заклад. Ён - ангелец.
- Не можа быць. У яго такi выразны акцэнт.
- Мне ўдалося зазiрнуць у яго пашпарт. Рычард Джон. Школьны настаўнiк.
- Дзiўна, - сказаў памочнiк капiтана. "Сапраўды, дзiўна", - зноў падумаў ён, неахвотна адлiчваючы сцюарду дзесяць франкаў, i прыгадаў, як той стомлены сiвы чалавек у плашчы адышоў ад парэнчаў парахода, калi былi ўзняты сходкi i карабельныя сiрэны выдыхнулi пару ў напрамку расколiны памiж хмарамi. Ён папрасiў газету, якую-небудзь вячэрнюю газету. "Вячэрнiя газеты не выходзяць так рана ў Лондане", - адказаў яму памочнiк капiтана. Пачуўшы адказ, той пастаяў крыху ў задуменнасцi, кранаючы пальцамi кончыкi доўгiх сiвых вусаў. Налiваючы шклянку пiва сцюардэсе, перад тым як прагледзець каштарыс, памочнiк капiтана зноў падумаў пра таго школьнага настаўнiка, i ў галаве ў яго стрэльнула думка, што, вiдаць, сутыкнуўся з чалавекам, якi зазнаў шмат пакут, знясiленым, заблытаным у цёмныя справы. Гэты чалавек таксама не выказваў нiякiх скаргаў, i таму яго можна было забыць лягчэй, чым, скажам, маладога жыда, цi чараду турыстаў агенцтва Кука, цi хворую жанчыну ў ружова-зялёным адзеннi, якая згубiла колца, цi таго дзiвака старога, якi двойчы заплацiў за спальнае месца. Дзяўчыну ён забыў з паўгадзiны таму. Якраз гэтая акалiчнасць i аб'яднала яе з Рычардам Джонам. Тупат ног, пах нафты, мiгценне сiгнальных агеньчыкаў, заклапочаныя твары пасажыраў, звон шклянак, шэраг лiчбаў, - усё гэта прымусiла iх згiнуць у цемры свядомасцi памочнiка капiтана.
Вецер сцiхнуў на некалькi хвiлiн, i дым, якi хуткiмi парывамi гойсаў па прычале, памiж нагрувашчвання жалезных канструкцый, на iмгненне супакоiўся. Нерухомыя вялiзныя шматкi дыму здавалiся Майету шэрымi намётамi качэўнiкаў, калi ён iшоў па слоце. Ён забыўся на тое, што яго замшавыя чаравiкi зусiм сапсавалiся, што нахабны афiцэр мытнi прычапiўся да дзвюх яго шаўковых пiжам. Ад нахабства гэтага афiцэра, ад яго пагарды, ад здзеклiвых шэптаў: "Juif, juif"*, ён хаваўся ў засенi тых вялiзных намётаў. Тут на момант ён адчуў сябе нiбыта дома: цяпер, каб падтрымаць бадзёрасць духу, яму ўжо не трэба было думаць нi пра сваё дарагое футра, нi пра модны гарнiтур, пашыты на Сэвiл-роўд, нi пра свае грошы, нi пра высокае становiшча ў фiрме. Але калi ён наблiзiўся да цягнiка, вецер iзноў узняўся, намёты з дыму паразвейвалiся, i ён апынуўся зноў у самым цэнтры варожага свету.
* Жыд, жыд (фр.).
Аднак Майет з удзячнасцю падумаў, што за грошы можна шмат чаго купiць. Праўда, за iх не заўсёды купiш ветлiвасць i далiкатнасць, але ж хуткасць яны яму ўсё-такi забяспечылi. Ён першы прайшоў агляд на мытнi i да прыходу астатнiх пасажыраў паспеў дамовiцца з кандуктарам наконт асобнага купэ. Ён цярпець не мог распранацца пры чужых людзях, хоць i разумеў, што дамоўленасць наконт асобнага купэ будзе каштаваць яму болей, чым iншым, бо ён быў жыд: тут не абыдзешся проста просьбай i невялiкiмi чаявымi. Ён мiнуў асветленыя вокны вагона-рэстарана, дзе невялiкiя лямпы пад ружавата-лiловымi абажурамi блiшчалi на свежых абрусах, засланых для абеду. "Остэндэ-Кёльн-Вена-Белград-Стамбул". Ён прайшоў паўз гэты рад назваў, нават не глянуўшы на iх: маршрут быў яму добра вядомы - назвы праплылi на ўзроўнi яго вачэй, нагадаўшы яму шпiлi мiнарэтаў, купалы цэркваў цi саборы ў гэтых гарадах, дзе чалавеку яго нацыянальнасцi цяжка было ўладкавацца на сталае жыхарства.
Кандуктар, як ён i меркаваў, быў няветлiвы. "Цягнiк перапоўнены", пахмурна буркнуў ён, хоць Майет ведаў, што той гаворыць няпраўду. Яшчэ не сезон - у красавiку заўсёды ёсць шмат свабодных месцаў, i на пароме ён заўважыў толькi некалькi пасажыраў першага класа. Пакуль ён спрачаўся з кандуктарам, у калiдор вагона працiснулася зграя турыстаў: пажылыя лэдзi трымалi ў руках шалi, пледы i прыгожа аформленыя даведнiкi, стары святар скардзiўся, што некуды засунуў i не можа знайсцi "Уайд Уорлд Мэгэзiн": "Калi падярожнiчаю, я заўсёды чытаю "Уайд Уорлд Мэгэзiн"; а замыкаў натоўп турыстаў спатнелы i звыклы з усялякiмi перыпетыямi падарожжа гiд са значком турысцкага агенцтва. "Volia"*, - сказаў кандуктар i жэстам паказаў, што ў цягнiку надзвычайная колькасць пасажыраў. Аднак Майета нельга было так лёгка абвесцi вакол пальца - ён добра ведаў гэты маршрут. Кампанiя турыстаў, мяркуючы па iх узбуджаным выглядзе, пройдзе ў наступны вагон, якi накiроўваецца ў Афiны. Калi Майет павялiчыў чаявыя ўдвая, кандуктар здаўся i наляпiў на дзверы купэ паперку: "Месца занятае". Уздыхнуўшы з палёгкi, Майет нарэшце застаўся адзiн.
