Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Нейкi час у яго ўсё пыталiся, чагось ад яго дамагалiся, але ён не разумеў i ня слухаў. Маўчаў ён, калi на падворку зьявiлася палiцыя, i купка людзей расступiлася, прапушчаючы да яго двух гарылаў у iх сьмецьцевай форме. Ён не зiрнуў у iх твары - ён добра ўжо ведаў тыя нахабныя твары i нiколi не хацеў iх бачыць. Зрэшты, як i твары з натоўпу таксама. Цяпер яны для яго зьядналiся ў адзiн агiдна абагулены воблiк, ад якога пагрозьлiва патыхала сатанiнскiм злом. Ён нават недарэчна зьдзiвiўся, як мог столькi трываць iх у сваiм нядоўгiм жыцьцi? Мусiць, так думаць было несправядлiва, усё ж належала аддзялiць адно ад другога. Але цяпер штось разьдзялiць ён ня мог. Штосьцi ў iм скранулася са свайго звыклага месца i назад не трапляла...
СЬЦЯНА
Рыгору Барадулiну
Сьцяна была каменная, закапцелая, дужа старая, як i ўвесь гэты будынак-турма, што дастаўся дыктатару краiны ад ранейшага дыктатара, а таму ад яшчэ ранейшых. Дыктатары ў гэтай краiне не выводзiлiся нiколi. Калiсьцi тут балявалi цi спраўлялi крывавыя трызны, плялi змовы i ўсялякiя iншыя злачынствы - супраць улады, народа цi каго з тых, хто выйграў у бясконцай барацьбе за ўладу. Або прайграў таксама. А цяпер тут сядзеў ён i такiя, як ён. Iншыя, мабыць, сядзелi даўно i доўга, ён жа тут апынуўся нядаўна. Ранейшыя ягоныя гады i месяцы мiнулi ў iншым месцы, надта, аднак, падобным на гэта. Таму перамена месца зьняволеньня ня дужа яго ўзрушала - i там, i тут для яго быў нарыхтаваны каменны калодзеж, сыры i цёмны, - пяць крокаў удоўж i тры ўшыркi. Жалезныя дзьверы з засовам, сьмярдзючая параша ў куце - як i ўсюды. Адзiным, што тут прыцягвала ягоную ўвагу, была сьцяна. Тая, што насупраць ад дзьвярэй.
Колькi i дзе нi сядзеў, ён заўжды цiкавiўся сьценамi, тым, як i з чаго яны зробленыя. I асаблiва - што было па той бок, за сьцяной. Звычайна па той бок была зваблiвая, недаступная для яго воля, пра якую ён не пакiдаў марыць. А зробленыя сьцены былi як трэба, як гэта ўмелi рабiць калiсьцi: камень, вапна i цэгла - усё спрэс сьцьвярдзелае i нязрушнае, не драпанеш. Не прастукаеш нават. Яшчэ ў першы тут дзень ён спрабаваў пастукаць на звыклай для яго турэмнай азбуцы, але нiякага адказу не пачуў. А можа за сьцяной не было нiкога. Значыць, там магла канчацца гэтая мур-турма i пачынацца воля. Зелянець на сонцы якi куст цёрну, трава, буяць пры сьцяне старыя дрэвы замкавага парку...
Стоячы на каленях ля сваiх лахманоў, ён прыслухаўся. Але скрозь было цiха. Наглядчык нядаўна пратупаў за дзьвярыма, крокаў яго ўжо ня стала чуваць. Слабая электралямпачка пад дужа высокаю чорнай стольлю ледзьве разьвейвала змрок на каменнай падлозе; была, мабыць, глухая турэмная ноч. I ён пакрысе папоўз на каленях каля той супрацьлеглай ад дзьвярэй сьцяны, пачаў яе мацаць, агладжваць - дасьледаваць.
Нiжнi рад буйных каменных блёкаў быў складзены шчыльна i нязрушна i не прымаў у сябе нiякi ягоны стук - хоць костачкай пальца, хоць кулаком. Тое ж было i вышэй. Драпiн i нейкiх адзнак людзкога паходжаньня на камянях хапала, але яны мала пра што яму сьведчылi. Можа, там было што напiсана, ды ў паўзмроку нiчога нельга было разабраць. Хоць ён i не дамагаўся таго. Навошта яму былi адзнакi чыйгосьцi лёсу - яму хапала свайго: пакутнага, гаротнага i дужа няўдалага. Трудна было ўявiць чаго iншага ў тым лёсе, апроч гэтай во каменнай нары. Мабыць, iншага й ня будзе нiколi, тут i скончыцца ягонае жыцьцё. Бяз жаднай надзеi.
А так хацелася лепшага, якой перамены. Толькi якой? Увогуле ён выдатна разумеў, што на спадзяванкi не было падставы, трэба было мiрыцца з найгоршым. I з тым дажываць адмераны табе Богам i судзьдзямi тэрмiн. Ды ўсё ня мог саўладаць з надзеяй. Здаецца, яна ўпарта i неадчэпна валодала iм.
Сьцяна была сьцюдзёная i цьвярдая. Спрэс шурпатыя бакi гранiту, закамянелыя ад часу наплывы вапны. Дзе-нiдзе, праўда, траплялi мякчэйшыя кавалкi, складзеныя з каменя-ракушачнiку. I толькi ў кутку, у сырым i нават вiльготным кутку ўнiзе... Час цi, можа, вiльгаць штосьцi зрабiлi нават з каменем цi з вапнавай зацьвярдзеласьцю - там, здалося яму, было трохi мякчэй. Вядома, ня так, каб можна было штось выдраць, якi кавалак. Але калi парупiцца... Мусiць, варта было паспрабаваць.
I ён спрабаваў. Сьпярша кiпцямi, ды хутка пазламваў iх на абедзьвюх руках. Тады голымi пальцамi. Пальцамi, вядома, ня шмат дамогся, ды ўсё ж...
У яго зьявiлася надзея, быццам нават цьмяная мэта жыцьця. Ён пачаў менш успамiнаць былое, нават меней гаротна думаць. Толькi чакаў, як крокi наглядчыка трохi прыцiхалi за дзьвярыма, тады кiдаўся ў кут, сядаў на кукiшкi i дзёр, калупаў, драпаў. Ён амаль не пазiраў туды, яму ўжо ня трэба было сьвятло, пальцы яго ведалi ўсе драбнiцы каменя, увогуле надта цьвярдога, якога, здаецца, ня бралi нiякiя ягоныя высiлкi. Але на ражку, у самым кутку быццам было зручней - мякчэй, цi што. Менавiта там i сышлiся цяпер усе ягоныя назапашаныя за гады воля i надзея.
Ён спаў у суткi, можа, якiх пару гадзiн перад пабудкай - скорчыўшыся на трантах пад сушэйшай сьцяной, неяк забываўся, пакуль здалёку не далятаў гук гонга - сыгнал уставаць. Чакаў сьняданку, мiскi чачавiчнага сёрбава, якое зьядаў за хвiлiну. Астатнi час удзень i ўначы бавiў у куце - бы шашаль у дрэве, тачыў камень. Ражок каменя ўжо яўна вызначыўся на каменным рэльефе, мабыць, яго можна будзе паспрабаваць выдзерцi першым. А там мо зьявiцца i дзiрка. Цi хоць бы патанее сьцяна. Хоць бы каб маленькая дзiрачка, ён бы, здаецца, пралез. Як было ў дзяцiнстве, калi яны, падшыванцы, лазiлi цераз агароджу ў суседзкi сад. Старэйшыя яго пасылалi першым, бо быў ён самы худзенькi-маленькi рухавы жэўжык, якi пралазiў усюды, дзе толькi можна было пралезьцi. I дзе не было нiякай магчымасьцi - таксама. Ведаў з таго часу калi пралазiла галава, магло пралезьцi i ўсё цела. Такi быў жэўжык. Пакуль не падрос i не заняўся палiтыкай. У палiтыцы было iнакш. Часам ня мог пралезьцi нiхто. Не пралез i ён. Таму i папаўся.
Ён не лiчыў дзён i ня ведаў, колькi мiнула iх, як ён улёг у сваю бясконцую працу. Час для яго чаргаваўся пабудкай, ядой - двойчы на суткi, крокамi наглядчыка за дзьвярыма - туды i назад. Як зьявiлася мэта, узьнiкла нецярпеньне. Часам яно так жахлiва ўзгаралася, што ён палохаўся. Ведаў, так нельга. Калi што i выйдзе, дык дужа няхутка, празь нялёгкае пераадоленьне каменя i часу. Для таго патрэбныя днi, месяцы, а то й гады. Трэба было запасьцiся вялiкiм трываньнем, уменьнем скараць час. I ён запасаўся. Прывучаў сябе да павольнасьцi, мэтадычнасьцi, непасьпешнасьцi. Трудна было да таго прызвычаiцца, засвоiць тую нетаропкасьць, д'ябальскую вытрымку, зрабiць яе другой уласнай натурай. Але ён стараўся, бо без таго ня стала б надзеi. Нецярпеньне нiшчыла надзею, гэта ён ведаў пэўна. Надзея ж часам то зусiм замiрала, то ўзгаралася да нясьцерпнасьцi. Неяк, калупаючы ўсё за ражком каменя, ён пачуў па той бок сьцяны нейкiя адзнакi жыцьця: быццам пiск птушаняцi. Нутраным зрокам ён ужо ўбачыў там птушынае гнязьдзечка - недзе паблiзу, у зарасьнiку цярноўнiка, маленькiя жаўтаротыя птушаняты, i тое здалося яму дужа добрым знакам. Нецярпеньне ахапiла яго да роспачы. Спатрэбiлася сьцюдзёная лёгiка развагi, каб астудзiць яе. Той пiск мог быць зусiм не птушыны, а мышыны, напрыклад. Значыць, там магла быць нара з агiднымi турэмнымi пацукамi. Але й нара, мусiць, вяла кудысьцi з муру. Можа, таксама на волю.
Аднойчы на зыходзе глухой начы, якую ён перабыў амаль бяз сну, усё калупаючы ў сваiм змрочным кутку, адчуў, што той вугалок-аскялёпак нiбыта кратаецца пад ягонымi пальцамi. Ня надта каб дужа, але ягоныя чуйныя пальцы ўсё ж запрыкмецiлi невялiкi рух - унiз i ўгару. Тое надало яму незвычайнага iмпэту. Ён напяўся, iрвануў, але тут жа i астудзiў сябе: сёньня ня трэба. Сёньня хай будзе ўсё, як было. Мабыць, выдзерцi той аскялёпак трэба на пачатку ночы, а не ў канцы. Усё ж напачатку куды болей часу i болей магчымасьцi. Зноў жа ўранку звычайна прыходзяць наглядчыкi.
Перад прыходам наглядчыкаў ён турбаваўся, каб тыя чаго не заўважылi на ягоным твары-якога ажыўленьня, сьледу надзеi. Хоць у камэры было змрочна, але ён ведаў: штосьцi магло адбiцца ў выразе яго аброслага шчэцьцю твару, у якi яны кожнага разу пранiклiва ўзiралiся. Зь цiкавасьцi цi з абавязку свае турэмнае службы. I ён намагаўся зрабiць той выраз як мага спакайнейшым, засяроджаным на чымсьцi ўнутраным, сонным, замкнёным ад зьнешняга позiрку. Невядома, як тое яму ўдалося, але, здаецца, наглядчыкi пакуль што нiчога не заўважалi. Тое ўжо было немалой удачай. Але ўдач цяпер яму трэба было шмат, ён прагнуў удач. I найперш у тым сырым куце.
I праўда, лёс да яго, мусiць, паставiўся мiласэрна. Неўзабаве ён выдраў каменны аскялёпак - вузкi, з вострымi бакамi, за якiм, аднак, нiчога яму не адкрылася. Далей скрозь быў цьвярды, шурпаты, сьцюдзёны камень. Але тым аскялёпкам усё ж можна было дзейнiчаць, нiбы iнструмэнтам, тачыць iм памiж камянёў. I ён пачаў тачыць, адломваць, шараваць камень аб камень. Бiць ён ня мог, трэба было як мага пазьбягаць кожнага гуку, каб нiчога ня ўчулi нi за дзьвярыма, нi там, за сьцяной. Ён па-ранейшаму ня ведаў, што яго там чакае воля цi, можа, новая турма. Але надзея ўпарта малявала яму пэўныя пэрспэктывы волi: горад, спатканьне зь сябрамi i зь ёй... Яму б толькi адолець гэты каменны мур.
