Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Обзор книги Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Быков Василь
Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Васiль Быкаў
Сьцяна
НАРОДНАЯ КНIГА
Кнiга народнага пiсьменьнiка Беларусi Васiля Быкава "Сьцяна" складаецца з празаiчных твораў апошнiх гадоў.
Беларуская гiсторыя XX стагодзьдзя стварыла нямала сытуацыяў, калi характары розных людзей па-рознаму выяўлялiся на мяжы жыцьця i сьмерцi. Слуцкае антыбальшавiцкае паўстаньне, Курапаты, другая сусьветная вайна, "хрушчоўская" адлiга, перасьлед апанэнтаў з боку КГБ у застойныя часы... Адпаведна рознымi былi й паводзiны мiжвольных удзельнiкаў гэтай гiсторыi, ад якiх, па вялiкiм рахунку, не залежала нiчога. Яны, фатальна абложаныя таталiтарнай сыстэмай, маглi толькi захаваць або не захаваць сваю чалавечую годнасьць. Але нiякiм чынам яны не маглi паўплываць на свой прадвызначаны статус - ахвяраў чырвонага або брунатнага малоха, якi працяў кожнага зь iх наскрозь - iхны розум i iхную кроў.
Васiль Быкаў у новай кнiзе прозы паказвае, наколькi немагчыма, але наколькi важна на самых фатальных этапах гiсторыi захоўваць чалавечнасьць, прыстойнасьць, годнасьць. Псыхалягiчныя сытуацыi ў крытычных абставiнах становяцца напружанымi сюжэтамi, а дакладныя характарыстыкi самых розных чалавечых тыпаў змушаюць чытача ўвесь час адчуваць сваю прысутнасьць сярод быкаўскiх пэрсанажаў i рабiць уласны маральны выбар.
Кнiга "Сьцяна" рыхтавалася да выхаду ў дзяржаўным выдавецтве "Мастацкая лiтаратура", але сёньняшнi палiтычны рэжым спынiў гэтую працу. Пасьля неаднаразовых прапановаў нашых чытачоў i з ласкавае згоды аўтара кнiга "Сьцяна" выходзiць у незалежным выдавецтве "Наша Нiва". Гэты праект, ажыцьцёлены з iнiцыятывы i за сродкi грамадзянаў Беларусi, мы назвалi "Народная Кнiга".
Мы далёкiя ад думкi, што беларускае слова можа iснаваць толькi за дзяржаўныя датацыi, i мяркуем, што памiж творамi народнага пiсьменьнiка, як, зрэшты, i iншых таленавiтых лiтаратараў, з аднаго боку, i чытачом - з другога, ня мусяць паўставаць непераадольныя бар'еры. Кнiгi лепшых беларускiх лiтаратараў будуць выходзiць у такiм аб'ёме i датуль, колькi i дакуль у гэтых кнiг будзе чытачоў. Мы ня ставiм на мэце знайсьцi спонсараў або зрабiць прыгожы жэст дабрачыннасьцi. Мы iмкнемся, насуперак афiцыйнай палiтыцы русiфiкацыi, сьцьвердзiць, што беларускiя кнiгi мусяць выходзiць за грошы i дзеля патрэбаў беларускага грамадзтва. Разам з тым, мы спадзяемся на кансалiдацыйны эфэкт Народнае Кнiгi, якая мусiць умацаваць нашае грамадзтва i дадаць яму сiлы духу.
ЗЬМЕСТ
Ад аўтара
Вайна i перамога (эсэ)
Пакахай мяне, салдацiк (аповесьць)
Ружовы туман
Пагорак
Палiтрук Каламiец
"Кацюша"
Палкаводзец
Падоранае жыцьцё
Жоўты пясочак
На Чорных лядах
Перад канцом
Народныя мсьцiўцы
Бедныя людзi
Музыка
Восьлiк
Сьцяна
Ад аўтара
З часоў Шэксьпiра чалавецтву вядома, якая гэта выдатная справа непарыўная повязь часоў, i як кепска, калi тая повязь iрвецца. Што тычыцца беларусаў, дык мы гэта пазналi на нашым шматвяковым гiстарычным вопыце, дзясяткi гадоў мы жылi, адрэзаныя ад нашага мiнулага, ад нашага досьведу, ад нашай гiсторыi.
У тым лiку i нядаўняй - гiсторыi мiнулай вайны.
Зь цягам часу памяць пра яе актыўна замянялася на прапагандавыя схемы, а яе вялiкая праўда - на карысьлiвую праўдзiвасьць таталiтарнай партыi. Тыя, хто перанес на сваiм гарбу крывавы цяжар вайны, ня надта схiльныя памятаць сябе пакутнiкамi - лацьвей пачувацца героямi на гарачых канях пад чырвонымi сьцягамi. Тым болей, што сэрвiльная пасьляваенная гiстарыяграфiя, тлумы цынiчных навукоўцаў не перастаюць пераконваць: ваша праўда - у вернасьцi iдэалам! У вашым бесьсьмяротным гераiзме.
Гераiзме - так, але ж...
Але ж поруч з гераiзмам было на вайне i iнакшае. Годнае суседзiла з подлым, добрае - з кепскiм. Як i ў самiм жыцьцi. Як i ў нашым сёньня, якое гэтак абрыдла большасьцi. Большасьцi, што апынулася ў дурнях i ня можа зразумець, па чыёй вiне.
Па вiне ўсё тых жа.
Хто рэвалюцыю робiць чужымi рукамi, хто вынiшчае iншых, непадобных да сябе. Хто прывык жыць у абставiнах лютай барацьбы - найперш са сваiмi, бо сваiх лёгка перамагчы. Хто ў бой пасылае iншых, а сам застаецца камандаваць. I з гэтае нагоды пры ўсялякiх крывуляках лёсу мае барыш. У форме ўлады, прывiлеяў цi, як цяпер, - даляровага рахунку ў банку.
Мы, беларусы, у гэтым сэнсе - асаблiва цёмныя людзi. Дагэтуль мы не перастаем блытаць колеры, думаць, што брунатнае надта адрозьнiваецца ад чырвонага. Быццам ня ведаем, што ў спэктры шмат iншых колераў, i ёсьць пэўная магчымасьць выбару. Найперш выбару свайго колеру - не чужога. Бо чужы нiколi ня стане нашым, ён ужо нейчы. Кiмсьцi прысвоены, камусьцi належыць. А iнстынкт прыватнай уласнасьцi, як вядома, - магутны iнстынкт, дадзены чалавеку ад Бога. Нiкому з жывых iстотаў Бог ня даў гэтага iнстынкту, апроч чалавека. Людзi сьвету зразумелi гэта даўно, а мы толькi пачынаем разумець цяпер. Колькi ж мы нарабiлi памылак на гiстарычным шляху да таго разуменьня...
Дык, можа, хоць напрыканцы XX стагодзьдзя перастанем быць дурнямi. Убачым пра сябе праўду. Нават i непрывабную. Праўда ў гiсторыi - функцыя адназначная, зь яе робяць урокi. З хлусьнi нiякiх урокаў ня зробiш, апроч новай хлусьнi.
У гэтай кнiзе, як спадзяецца аўтар, - дробныя аскялёпкi нашай вялiкай праўды, якiя, можа, каму-небудзь спатрэбяцца. Для дабра, зразумела.
Калi тое здарыцца, дык аўтар будзе ўдзячны. Выдаўцам, аднадумцам i чытачам таксама.
ВАЙНА I ПЕРАМОГА
Эсэ
Вайна абрынулася на краiну зьнянацку, яе страшныя праявы паўсталi перад людзьмi нечакана i, невядомыя ў ранейшым жыцьцi, ашаламiлi мiльёны. У тым лiку i вайскоўцаў - кадравых камандзiраў ды начальнiкаў. Памалу, аднак, людзi пачалi прызвычайвацца да жахлiвай ваеннай рэчаiснасьцi, неяк мiрыцца з уласным бязрадасным лёсам. Стала ўжо зразумела, што вайна не на адзiн год, што ваяваць прыйдзецца доўга i трэба прыстасоўвацца да яе экстрэмальных умоваў. Дзесьцi на другiм годзе вайны на фронце пачаў складвацца iмправiзаваны франтавы быт. На ўчастках, якiя не вялi баявых дзеяньняў i стаялi ў абароне, у людзей паявiлася слабая надзея выжыць - калi не да канца вайны, дык хоць бы да канца тыдня, да ранку. I людзi ўладкоўвалiся - кожны на месцы, куды яго загнала вайна. Штабiсты дружна i арганiзавана абжывалi ацалелыя куткi ў спаленых тылавых вёсках, другiм-трэцiм радам мацавалi накаты камандных ды назiральных пунктаў; артылерысты парадкавалi зямлянкi, ладзiлi печы - з жалезных бочак, малочных бiтонаў, насьцiлалi хвойнiкам земляныя нары. Уваход завешваўся плашч-палаткай - гэтым унiвэрсальным чырвонаармейскiм сродкам, што засьцерагаў ад непагоды i сьцюжы. Немцы ўсю вайну карысталiся цёплымi коўдрамi, мы ж традыцыйна абыходзiлiся шыняльком - у баi, на адпачынку, уначы. Пяхота ў завеяных сьнегам цi залiтых дажджом траншэях, ратуючыся ад непагадзi, капала лухi-ячэйкi з палiчкамi для гранат i патронаў ды абавязковай прыступкай, каб, як прагучыць сыгнал, выскачыць з акопу - у атаку.
Выскокваць у атаку даводзiлася часта нават у працяглай, шматмесячной абароне. Вышэйшыя начальнiкi памяталi i непарушна выконвалi жалезны загад Вярхоўнага: не даваць захопнiкам спакою нi ўдзень, нi ўначы, няспынна бiць яго i выматваць. Таму i бiлi, i выматвалi. Нават калi не хапала нi зброi, нi боепрыпасаў, калi на гарматы прыпадала па чвэрцi боекамплекту i на кожны стрэл трэба было браць дазвол старэйшага камандзiра. У абароне рэгулярна праводзiлiся звычайна крывавыя "разьведкi боем", штоночныя "пошукi разьведчыкаў", бясконцыя "паляпшэньнi" абарончых пазыцыяў. Некаторыя палкi i дывiзii, падначаленыя надзвычай старанным цi дужа патрыятычна настроеным камандзiрам, на працягу многiх месяцаў атакавалi адныя й тыя ж вышынi, кладучы на iх схiлах тысячы людзей, ды так i не дабiваючыся колькi-небудзь прыкметнага посьпеху. Людзей не шкадавалi. Усё на фронце было лiмiтаванае, усё дэфiцытнае i нармаванае, апроч людзей. З тылу, са шматлiкiх пунктаў фармаваньня i навучаньня няспынным патокам iшло да фронту папаўненьне - масы схуднелых, зьнямоглых ад тылавой муштры людзей, якiя трошкi навучаныя былi валодаць вiнтоўкай, але не заўжды разумелi па-расейску. Усе яны папаўнялi парадзелыя ў няспынных баях часткi, каб заўтра ж пад шквальным нямецкiм агнём падняцца ў атаку ды тут жа i ўпасьцi долу. Камандзiрам у стралковым ланцугу каштавала немалых высiлкаў iх падняць, i нярэдка на полi бою можна было бачыць, як камандзiр роты, бегаючы ўздоўж ланцуга, паднiмае кожнага высьпяткам. Падняўшы аднаго, бяжыць да наступнага, i пакуль паднiмае таго, заднi зноў кладзецца долу - забiты цi зь перапуду. Бегаць так доўга пад агнём, вядома, ня мог i ротны, якi таксама неўзабаве выбываў са строю. На некаторых участках фронту такiх бязглуздых, марных атак было мноства, яны iшлi чарадой; мянялiся байцы i камандзiры, але загад атакаваць заставаўся ў сiле. Калi дарэшты выбiвалi палкi i батальёны, дывiзiю адводзiлi ў тыл на перафармаваньне, а ўцалелых камандзiраў прадстаўлялi да ўзнагародаў: за няўхiльнасьць волi ў выкананьнi загаду - была такая ўзнагародная формула. Можна было толькi зьдзiўляцца, што нiхто не пярэчыў i не пратэставаў супраць такой яўнай бязглузьдзiцы. Але за тым, каб усе пакорлiва маўчалi, пiльна сачылi ня толькi вышэйшыя камандзiры, але i палiторганы, упаўнаважаныя асобых аддзелаў, вайсковыя трыбуналы, пракуратура. Загад камандзiра - закон для падначаленых, а на строгасьць начальнiка ў армii скардзiцца забаронена.
