Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Iснуе шырока распаўсюджаны мiф пра тое, што няўдачы першага пэрыяду вайны выклiканыя, апроч iншага, перадваеннымi рэпрэсiямi сярод вышэйшага камандаваньня Чырвонай Армii. Вядома, рэпрэсii заўжды зло ва ўсiх адносiнах, але цi так ужо яны адбiлiся на баяздольнасьцi армii? Рэпрэсавалi ж ня ўсiх, самыя знакамiтыя ацалелi i ўзначалiлi войска. Але як яны праявiлi сябе ў гэтай вайне? Ужо першыя месяцы паказалi поўную iх няздольнасьць кiраваць войскамi ва ўмовах фашысцкай агрэсii, супрацьстаяць высокатэхнiчнай эўрапейскай армii, якой зьяўляўся вэрмахт. Хутка на палкаводчыя пасады заканамерна вылучылiся iншыя камандзiры, якiя нядаўна яшчэ займалi невялiкiя цi сярэднiя пасады ў палках, брыгадах, дывiзiях. Менавiта яны хутчэй за сваiх знакамiтых начальнiкаў навучылiся ваяваць у новых умовах, i, як нi дзiўна, менавiта на iхным вопыце чаму-колечы навучыўся Сталiн. Можа быць, упершыню ў савецкай рэчаiснасьцi iдэалягiчныя ўстаноўкi былi адкiнутыя, i ў пэўных вайсковых пытаньнях перамагла голая лёгiка. Адным з самых лягiчных актаў было скасаваньне iнстытуту вайсковых камiсараў, гэтага абсалютна непатрэбнага камандзiрскага дубля ў армii. Зрабiць так вымусiлi Сталiна ня толькi пэўныя адносiны з саюзьнiкамi (лiквiдацыя Камiнтэрну), але й велiзарны дэфiцыт камандзiрскiх кадраў, што ўтварыўся пасьля катастрафiчных няўдач пачатковага пэрыяду вайны. Амаль пры ўсiх навучальных вайсковых установах была арганiзаваная тэрмiновая перападрыхтоўка палiтработнiкаў на страявых камандзiраў. Зрэшты, перакаваць усiх учарашнiх камiсараў на страевiкоў ня мог нават сам Сталiн, пэўная частка iх была пакiнутая ў войску ў якасьцi намесьнiкаў па палiтчасьцi - у баявых умовах абсалютна недарэчных, яшчэ неяк цярпiмых у пяхоце, але зусiм абсурдных у iншых, спэцыяльных родах войска, дзе, апроч правядзеньня палiтiнфармацыi ды выпуску "баявых лiсткоў", патрэбныя яшчэ й спэцыяльныя веды, пра якiя нампалiты мелi даволi цьмянае ўяўленьне. Уся iх дзейнасьць на фронце вычэрпвалася прымiтыўнай агiтацыяй ды дубляжом камандзiрскiх рашэньняў, што, аднак, не перашкодзiла iм пасьля вайны прыпiсаць сабе галоўную заслугу ў дасягненьнi перамогi над "зьлейшым i каварным ворагам".
На палавiне вайны ваяваць збольшага навучылiся; навучылiся таксама хiтраваць, вадзiць за нос начальства. Мабыць, без таго ды iншага пражыць на вайне было немагчыма. Запомнiўся выпадак пры наступленьнi, калi мой гарматны разьлiк апынуўся побач з варонкай, у якой сядзеў камандзiр батальёна капiтан Андрэеў. Гэты ня надта зухавы, штацкага выгляду камбат на вайне зорак зь неба не хапаў, хоць увогуле ваяваў ня горш за iншых. Седзячы ў варонцы з ардынарцамi i сувязiстамi, ён кiраваў боем за недалёкую вёску. Справа наступалi суседзi. Камандзiр палка няспынна патрабаваў па тэлефоне дакладаў, i Андрэеў, глытаючы нешта з пляшкi, бадзёра дакладваў: "Прасоўваюся пасьпяхова... Спрабую зачапiцца за паўночную ўскраiну... Ужо зачапiўся... Зьбiваю баявы заслон..." Ягоныя роты, мiж тым, спакойна ляжалi сабе наперадзе ў полi пад рэдкiм мiнамётным агнём зь сяла, i я думаў: як жа ён апраўдаецца, калi раптам сюды завiтае камандзiр палка? Але, мабыць, камбат лепей за мяне ведаў звычаi камандзiра палка i не баяўся ягонага хуткага вiзыту ў батальён. А надвячоркам недзе прасунулiся суседнiя батальёны, i немцы пакiнулi паўночную ўскраiну вёскi, якую спрытненька заняў батальён Андрэева. Як сьцямнелася, камбат сустракаў камандзiра палка i бадзёра дакладваў пра ўдалую атаку, якой не было. Але камандзiр палка, здаецца, быў задаволены. Напэўна, я так думаю, ён падобным чынам дакладваў вышэй, у дывiзiю, а адтуль дакладвалi ў корпус. Такi быў няпiсаны парадак, якi задавальняў усiх. А ўвогуле, гэта было больш сумленна i разумна, чым па безгаловай камандзе атакаваць моцнага працiўнiка, трупамi ўкладваючы поле. Ведама, у маральных адносiнах учынак камбата выглядаў не бездакорным, але ў вайсковых умовах, мабыць, было не да маралi. Заплянаваная ў вышэйшых штабах апэрацыя нярэдка прымяркоўвалася да канкрэтных тэрмiнаў (гадавiны Кастрычнiка, Дня Чырвонай Армii, дня нараджэньня таварыша Сталiна, iншых знамянальных датаў), i большую частку часу, адведзенага на яе падрыхтоўку, выдаткоўвалi тыя, хто яе распрацоўваў. Значна меншая частка заставалася для непасрэдных выканаўцаў. Батальёну Андрэева перапала апошняя ноч, ды й тая занятая перадысьлякацыяй, i толькi за гадзiну да атакi камбат атрымаў магчымасьць зiрнуць на поле бою, дзе яму належала перамагчы цi памерцi. Ды яшчэ без падтрымкi танкаў, з хлiпкiм артылерыйскiм забесьпячэньнем.
Ведама, такога роду авантуры не былi надта бясьпечныя. Хоць у баявых умовах шмат што можна было ўтаiць; тыя, каго трэба было баяцца, ня дужа iмкнулiся паяўляцца на перадавой. Але ў выпадку адводу ў тыл, у другi эшалён цi на перафармоўку, пра ўсё рабiлася вядома, утаiць што-колечы крамольнае практычна было немагчыма. Адразу ж у падразьдзяленьнях пачыналiся начныя кантакты з "кумам", упаўнаважаным асобага аддзелу (пасьля пераназванага ў контрразьведку "сьмерш"), у вынiку якiх камандаваньню рабiлася вядома пра ўсё, што адбывалася ў апошнiх баях, усе хiтраваньнi камандзiраў. Упаўнаважаныя "сьмерша" валодалi магутнай нябачнай уладай, ад iх прыхiльнасьцi залежалi лёс i службовая кар'ера камандзiраў. Тыя з камандзiраў, якiя ў свой час не асьцераглiся палону (хоць бы на колькi дзён) або акружэньня, зь якога вырвалiся са зброяй у руках, былi пад асаблiвым наглядам органаў. Звычайна яны вымушаныя былi паводзiць сябе нiжэй травы i цiшэй вады, ва ўсiм дагаджаючы ня толькi начальнiкам, але й сваiм падначаленым. Iначай была рэальная рызыка страцiць ня толькi пагоны, але й апынуцца ў штурмбаце, зь якога хiба што некаторыя выйшлi пасьля адбыцьця тэрмiну (адзiн месяц) цi пасьля раненьня. Другой катэгорыяй павышанай рызыкi былi афiцэры якраз iншага характару адкрытыя, сьмелыя ваякi, у вынiку чаго пры вольных размовах, асаблiва за чаркай, дазвалялi сабе нестандартныя выказваньнi пра даваеннае жыцьцё, нямецкую тактыку або пра НКВД. У хуткiм часе такi чалавек зьнiкаў назаўсёды.
Немалую шкоду афiцэрскаму саставу нанёс славуты загад Галоўнакамандуючага нумар 227, вядомы ў войску пад дэвiзам "Нi кроку назад". Улетку 1942 году, iмкнучыся пераканаць сябе ды ўласнае камандаваньне ў недапушчэньнi далейшага адступленьня на ўсход, Сталiн усю строгасьць выкананьня гэтага iмпэратыву пераклаў на франтавых камандзiраў сярэдняга й нiжэйшага зьвяна, якiя адступалi, хiба што страцiўшы магчымыя сродкi да абароны. Шмат хто зь iх паплацiўся за тое жыцьцём. Зь першых жа дзён аб'яўленьня загаду пачалося дзiкае паляваньне на тых, хто адступiў без загаду. Iмi аказалiся, напрыклад, нейкi камандзiр палка, якому спазьнiлiся перадаць загад абараняць пэўны рубеж; камандзiр батальёна, што не пасьпеў за кароткую летнюю ноч заняць прызначаныя яму пазыцыi, а ранiцай трапiў пад разгромны ўдар нямецкай авiяцыi; малодшы лейтэнант, якi камандаваў мiнамётнай ротай ды заблукаў у бязьлюдным стэпе. Трыбуналы тае пары працавалi з поўнай нагрузкай. Ад вышэйшых штабоў няспынна патрабавалi зьвестак аб колькасьцi расстраляных за суткi, за тыдзень i дэкаду, асобна па катэгорыях - старэйшых i малодшых афiцэраў, камунiстаў i беспартыйных, па сацпаходжаньнi i нацыянальным складзе. Такога роду паказчыкi зьяўлялiся, апроч iншага, i падставай для ўзнагароджаньня афiцэраў карных органаў, шмат якiя за гады вайны i былi шчодра ўзнагароджаныя. Цяпер тыя людзi - героi нароўнi зь iншымi, несумненнымi героямi, i мала хто здагадваецца, якiм чынам заслужаныя iхныя ўзнагароды. Асаблiва прыкрытыя распаўсюджанай цяпер мiфалягемай: прайшлi вайну "ад званка да званка". У "сьмершы" цi ў трыбунале можна было пасьпяхова прайсьцi не адну вайну...
Вайсковыя газэты тае пары, малыя i большыя, зьяўлялiся адно сродкам палiтычнай прапаганды, разьлiчанай на самага масавага i прымiтыўнага чытача. Штодзённыя зводкi Iнфармбюро - вось адзiны элемэнт iхнай iнфармацыйнасьцi, у якiх, аднак, старанна шыфравалася ўся геаграфiя баявых дзеяньняў, усе назовы часьцей i падразьдзяленьняў. Стандартныя баявыя прыклады для перайманьня, эпiзоды баёў на ўзроўнi роты-батальёна, прапагандавыя выступленьнi штатных палiтработнiкаў у духу выхаваньня "навукi нянавiсьцi", прыдуманыя "клятвы" байцоў, "не шкадуючы жыцьця, бiць азьвярэлага ворага". Шырока прапагандавалася ахвярная героiка абароны i хоць бы невялiчкiя посьпехi наступленьня. У выпадку няўдачы выкарыстоўваўся суцяшальны стэрэатып накшталт таго, што немцы плянавалi захапiць горад К. учора, але слаўныя абаронцы сарвалi каварныя пляны ворага, якому ўдалося заняць К. толькi сёньня. У выпадку ўдачы прыводзiлiся заўжды яўна завышаныя лiчбы стратаў працiўнiка i падрабязны пералiк трафэяў: вiнтовак, гармат, кулямётаў, аўтамашын, коней, фурманак... Нашыя страты ўтойвалiся. Фатаграфiяў забiтых з нашага боку газэты не друкавалi да канца вайны, вайсковым фотакарэспандэнтам здымаць целы забiтых савецкiх воiнаў катэгарычна забаранялася. Праца вайсковых карэспандэнтаў, як пiсаў яшчэ ў гады вайны сам вайсковы карэспандэнт Аляксандар Твардоўскi, вельмi нагадвала таго добрасардэчнага гультая, якi, назiраючы, як сякуць дровы, старанна "хакаў", наiўна думаючы, што тым памагае дрывасекам.
