Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Празь нейкi нядоўгi час чалавек ужо нетаропка крочыў сярод многiх iншых гарадзкiх мiнакоў, што чым блiжэй да цэнтру, дык болей высыпалi на гарадзкiя вулiцы. Гэтыя iшлi ня толькi ў кiрунку рынку. Горад прачынаўся, усчынаўся звычайны працоўны клопат: адчынялiся раньнiя крамы, падмяталiся ходнiкi, на якiя выстаўлялi тавар рамесьнiкi, ювэлiры, гаршчэчнiкi; на вешаках разьвешвалiся нейкiя апранашкi. Крыху пазьней на вулiцах сталi трапляць са сваiмi чорнымi кейсамi дзяржаўныя службоўцы, гэтыя з важным выглядам сьпяшалiся мацаваць дыктатуру. У абодвух накiрунках па вулiцы кацiлiся аўтамабiлi. Напружаньне асьцярогi, што не пакiдала яго доўгiя днi i ночы, неяк паволi пачало нават меншаць, ён зноў трапляў у звыклы зь дзяцiнства асяродак, ад якога быў надоўга адарваны. Добра, што нiхто пакуль не пазнаваў яго, ды асаблiва й не ўзiраўся ў ягоны нiчым не прывабны твар. Трохi было дзiўнавата, але ў тым горадзе, дзе ён пражыў жыцьцё, знаёмыя, мусiць, вывелiся, разьбеглiся, хто куды. Шмат iх уцякло за мяжу, iншыя апынулiся за дротам цi ў турмах. Астатнiя сядзелi цiха, мабыць, перажывалi спазьнелае адчуваньне вiны перад дыктатурай i найболей - перад Бульдозэрам. Над гарадамi i паселiшчамi гэтай краiны ўдзень i ўначы лунала ўсеабдымная здань страху, якая паралiзавала волю.
Чалавек ня быў надта наiўны ў палiтыцы i сваiмi ўчынкамi ня меў спадзяванкi ўзварушыць народ, падштурхнуць яго на барыкады. I ўсё ж... I ўсё ж нейкая карысьць будзе, думаў ён, выпраўляючыся ў апошнi свой шлях. Калi ня зараз, дык потым. Калi аб тым не напiшуць тутэйшыя газэты, дык пабягуць чуткi, напэўна, перадасьць замежнае радыё. Гэткiя ж рэчы здараюцца ня кожны дзень. А ў межах ягонай краiны, дык цi не ўпершыню за сто гадоў. I ўжо напэўна ягоны ўчынак - першы за час гэтай Цынiчнай дыктатуры.
Сьцяўшыся ў тугi камяк, чалавек таропка пракрочыў паўз шыкоўны шкляны пад'езд высачэзнага гмаху замежнага банку, дзе, як заўжды, тоўпiлася група палiцыянтаў у навюткай шызай форме. Унiзе ля прыступкаў iх чакалi стракатыя ад розных колераў аўтамабiлi зь мiгалкамi. А крыху далей, пад мэталёваю агароджай царквы, сядзеў нядоўгi радок жабракоў - тых, каму не хапiла месца на цьвiнтары. Выпетраныя жыцьцём старэчыя твары, схуднелыя рукi, якiя цягнулiся да мiнакоў, вочы ўмольна лавiлi чужыя позiркi. Лепей было туды не глядзець, даць iм у яго не было чаго. Ён толькi збочыў ад iх на асфальт i тады на каменным слупе агароджы ўбачыў шырокую абвестку з партрэтамi i палiцэйскiм подпiсам унiзе. Бегла зiрнуўшы туды, чалавек аж скалануўся, пазнаўшы ў адным з партрэтаў сябе. Праўда, там ён быў маладзейшы, паголены, з гальштукам. Несумненна, то былi злачынцы, якiх шукала палiцыя. Але чаму на царкве? Цi ўжо й вернiкi рабiлiся памагатымi дыктатуры, зьбянтэжана падумаў чалавек. Зрэшты, а чаму б i не? Царкоўныя герархi працавалi на яе заўзята, мусiць, варта было чакаць таго i ад вернiкаў... Здаецца, там была пазначана, i сума ўзнагароды тым, хто iх выдасьць. Тады тым болей, каму ня хочацца зарабiць у жабрацкай краiне.
Побач па бруку праiмчалiся некалькi джыпаў з рулямi кулямётаў над ветравым шклом. У iх цесна сядзелi крутаплечыя постацi гарылаў у зялёных, пад мяккiмi чахламi касках. Мабыць, куды на аблаву цi ўжо з аблавы, падумаў ён без жаднае, аднак, засьцярогi i схамянуўся. Яму ўжо заставалася няшмат, ягоная роля самапала блiзiлася да фiналу. На рагу ўжо вiднелася паваротка, далей была караценькая вулiчка да ратушавай плошчы, дзе хутка ўсё i скончыцца. САМАПАЛ было для яго слова новае, нязвыклае, мабыць, не пазначанае нi ў адным слоўнiку, наватвор праклятага часу; здаецца, раней у iм не было патрэбы. А цяпер во такая патрэба зьявiлася. Упершыню ён учуў яго з радыёперадачы пра падзеi ў далёкай паўночнай краiне i хутка забыўся пра яго. Аж во пакуль яно не займела непасрэднага да яго дачыненьня на тым, апошнiм для яго паседжаньнi камiтэту. Як абмеркаваньне падышло менавiта да такой высновы, паўстала пытаньне - хто? Усе дужа задумалiся, ва ўсiх знаходзiлiся прычыны. Ён такiх прычынаў для сябе не знайшоў. Прынамсi, па iм плакаць ня будзе каму, а самому ўжо ня прыйдзецца. Тое ўсё i вырашыла.
У прадчуваньнi самага для сябе вырашальнага чалавек усё ж захваляваўся. Каторы раз памацаў у правай кiшэнi бэнзынавую запальнiчку, запальнiчка была на месцы - хоць бы не падвяла. Учора правяраў, тады спраўна пыхкала слабым сiняватым агеньчыкам. Мабыць, хопiць i слабога. Бэнзын быў гатунковы, самы лепшы на той заправачнай станцыi, павiнны загарэцца ўмомант нават ад слабой iскры. I ён пакiне гэты свалачны сьвет, грукнуўшы дзьвярыма. Ня дзеля славы дзеля народа. Трохi шкада, што разам адыдзе i жыцьцё. Але што зробiш? Ня ён першы i, трэба спадзявацца, не апошнi.
Бадай, ён ужо дайшоў да апошняй павароткi на плошчу i нават мiжволi парадаваўся, што ўсё абышлося. Галоўнае, не спаткаў нiкога зь лiку знаёмых, i гэта абяцала ўдачу. Зь нейкага часу ён стаў адзiнцам, чалавекам паасобнага кшталту; пара калектывiзму для яго мiнулася.
Адрываючыся ад рэальнага, ён ужо пераходзiў на адпаведны моманту патэтычны лад, пачынаў думаць у высокiх катэгорыях. Што было для яго жыцьцё? Асалода? Пакуты? Нейкi абавязак перад людзьмi? Перад Богам? Нi тое, нi гэта. Мала было асалоды i, калi падумаць, няшмат i пакутаў. Iншыя пакутавалi болей. Уся справа, аднак, як да таго ставiцца. Ён меў занадта вялiкае адчуваньне гонару i паставiўся да таго надта строга. Ягоныя сябры былi надзеленыя большаю схiльнасьцю да лiбэралiзму, ён жа застаўся заўзятым рыгарыстам. Асаблiва пасьля гiбелi Яны. Хто яна была для яго? Яна не была жонкаю, не была нават каханкай. Яна была для яго МАДОНАЙ. I яе ня стала. Яна згарэла не ад любовi ад цынiзму несправядлiвасьцi. Банальную несправядлiвасьць яна прызвычаiлася трываць гадамi, нахабна-цынiчнай - ня здолела i двух месяцаў. Калi яе маладзейшы каханак з дэмакрата-фiлёзафа ператварыўся ў шэфа дыктатарскай прапаганды, жыць яна не стрывала. Яе пагiбель, мусiць, стала для чалавека апошнiм штуршком да ягонага азарэньня.
Да павароткi заставалася дзясятак крокаў, як раптам ён убачыў перад сабой кабецiну ў чорным. Нейкiм зьдзiчэла-спакутаваным позiркам тая ўперлася ў ягоны твар, вочы яе раптам расшырылiся, i яна закрычала:
- А-а-а...
На момант ён зьмiзарнеў пад тым яе зьдзiчэлым позiркам, а затым i ад гэтага нямога крыку, не адразу пазнаўшы ў жанчыне мацi ягонага студэнта-сухотнiка. Пакуль ён сьцямiў тое, жанчына каршуном наляцела на яго i невялiкаю сумкай на ланцужку пачала бiць яго - па галаве, па плячах, па твары i крычаць:
- Забойца! Забойца! Забойца...
Адчуўшы, што ўсё ў яго рушыцца, ён iрвануўся прэч, на брук, ледзьве ня трапiўшы пад вялiкiя колы чорнага лэндровэра. Але жанчына не адрывалася ад яго, прадаўжала крычаць, i людзi, колькi iх было навакол i паблiзу, паварочвалiся да iх - сьпераду, ззаду, з бакоў. Чалавек памкнуўся назад, дзе, як здалося, было трошкi вальней, i з усяе моцы прыпусьцiў па вулiцы. Мусiць, тое стала яго фатальнай памылкай: кожны драпежнiк бяжыць за тым, хто ўцякае. Пабеглi й за iм... Ягоны ж iнстынкт самазахаваньня пагнаў яго прэч - каб толькi адчапiцца ад гэтай звар'яцелай жанчыны. З шырокай вулiцы ля царквы ён завярнуў на вузейшую, на рагу азiрнуўся - за iм беглi пераважна мужчыны, але траплялiся i жанкi таксама. Сьледам па вулiцы несься разрозьнены лямант i крык. Натоўп даганятых усё гусьцеў, зьяўлялiся новыя людзi - з падворкаў, цi што, далучалiся да тых, што беглi наперадзе. Праз момант яго ўжо сталi абмiнаць - з бакоў i пад сьценамi. Мабыць, справа ягоная рабiлася дрэнь. Асаблiва, як з-за высокiх сетак тэнiснага корту збоч вулiцы выскачылi двое ў спартовых гарнiтурах, гэтыя апынулiся наперадзе ўсiх. Iншыя, не адстаючы, беглi й беглi сьледам i, бы зайца ў полi, гналi яго да ўскраiны. Усе крычалi-галёкалi, iх усё большала, а ў яго ўжо не хапала дыханьня ад гэтага зьдзiчэлага бегу, i ён ня ведаў, што рабiць. I што думаць нават. То было неспадзеўна, несправядлiва, няўцямна. Адчуваючы, што захлынаецца гаркотаю ад стомы, ён шаснуў у расчыненыя вароты знаёмага зь дзяцiнства прыземiстага дому з платанам каля ўваходу. Ведаў, калiсь там быў скразны ход на суседнюю вулiцу, можа б там ён адарваўся ад даганятых. I тут жа зразумеў, што памылiўся - двор перагароджвала суцэльная бэтонная сьцяна, на якую ён скочыў з разьбегу. Яму пашчасьцiла ўхапiцца рукамi за яе чарапiчны верх, i ён кiнуў угару нагу. Яшчэ не ўзабраўся наверх, як адчуў прарэзьлiвы смурод бэнзыну. Па беленым баку сьцяны папаўзьлi няроўныя сьмярдзючыя пiсягi, хатулёк адразу аблягчэў, i Чалавек абвяла звалiўся на брук пад сьцяну. Спартовыя хлопцы ў тэнiсках схапiлi яго за рукi, вывелi на падворак, куды зьбягаўся разрозьнены натоўп ягоных даганятых. Усе ўзрушана гаманiлi, лаялiся цi спрачалiся нават, але ён ня слухаў. Нехта садраў зь ягонага пляча сьмярдзючы, непатрэбны цяпер хатулёк. Хтось пасылаў у палiцыю. Наўкола раiлася рознагалосая гамана. Хтосьцi задыхана распавядаў, як згледзеў яго i не адразу пазнаў. Iншыя даводзiлi, што адразу кiнулiся наўздагон, бо адчулi: уцякае ня так сабе. "Падпальшчык! Ах ты, падпальшчык!" - лямантавала жанчына, i ён трохi паўслухоўваўся, стараючыся даўмецца, што ўсё ж сталася? Чаму? Цi то непаразуменьне, цi злая воля, цi ягоны недаравальны промах? А можа, заканамернасьць, фатальная прадвызначанасьць? Цi... паратунак ад самога сябе? Але што лепей? Узрушана адчувалася, аднак, што ўсё кепска. Для яго даўно ўжо не здаралася, каб лепей. Толькi горш... Гэта не народ, гэта не народ, як суцяшэньне, няўцямна гучала ў ягонай сьвядомасьцi, i тут жа выразна чулася iншае: а тады хто ж? Хто тады былi тыя, што загналi яго ў пастку? Не прынялi ягонае ахвяры? Цi ён няварты быў для таго ахвяраваньня? Чагосьцi цяпер ён ня мог зразумець ад узрушаньня, i няўлад са сваiм станам, падумаў: усё ж трэба было адвязаць восьлiка...
