Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Шэрае сутоньне ахутала вежу i навакольле, ужо ня стала вiдаць нi ўскраiны гарадка, нi гор, нi дарогi. Не вiдаць было i маiх пазыцыяў. Гарадок патануў у змрочным тумане, толькi дымы ад пажарышчаў бялявымi космамi мкнулi кудысь над руiнамi.
- I я сваiх з сорак першага году ня бачыў. Ня ведаю, цi жывыя, - сказаў я, пранiкаючыся яе клопатам.
- Маму ж немцы павесiлi. У Менску. Як партызаны iхнага гаўляйтара падарвалi, дык немцы пачалi хапаць падпольшчыкаў. Ну якраз i маму маю. Павесiлi ў сквэры.
- А ты ж як?
- А я? Кепска я. Жылi на кватэры ў Грушаўскiм пасёлку, ну, пасьля мацi засталася адна. Кватэрная гаспадыня, праўда, неблагая была кабета. Але ў самой трое малых, мужа няма. Харчу нiякага. Прывезла з раёну мех бульбы, хутка яго зьелi. Прадалi, што было можна прадаць. Я апошнiя рукавiчкi прадала, што перад вайной мама зьвязала. Можа б як i далей бавiлi час, ды на бяду да суседзяў сталi на кватэру два палiцаi. Ну i адзiн, Вiнцэсь, стаў заходзiць. П'янтос такi, брыдкi i нахабны, не было ад яго паратунку. Прыб'ецца калi, сядзiць да поўначы, балбоча невядома што. А то пачне прыставаць. Я ўжо адшывала яго, як умела, ды й гаспадыня старалася - нiчога не памагае. Закахаўся, кажа.
- Ну, ведама, прыгожая дзяўчына...
- Нiякая не прыгожая. Гэта цяпер трохi, а тады, бы брыдкае качанё.
- Ну ладна, ладна, - з раўнiвай ноткай сказаў я. - Не прыбядняйся.
- Я й не прыбядняюся. А тады... Тады цётка Мар'я кажа: давай адвязу цябе да дзядзькi на вёску. У таго адна дачка, твая аднагодка, будзеце разам. Пакуль зiма скончыцца. А там паглядзiм, можа, i вайна замiрыцца. Неяк у нядзелю паехалi на санях - далёка, аж у Чэрвень, а там яшчэ кiлямэтраў шэсьць, прыехалi ўжо ноччу, пастукалiся ў вакно. Дзядзька пусьцiў, гаспадыня яму пачала тлумачыць, пасьля прасiць. Я ўсё гэта слухаю... Неяк упрасiла, назаўтра паехала. А я засталася. Незнаёмая, чужая ў чужых людзей. Зоська i праўда, амаль мая аднагодка, шаснаццаць гадоў. Ну, з гэтай мы быццам сышлiся, нiчога была дзеўка, ня злая. Толькi недалёкая, страх. Да вайны скончыла шэсьць клясаў, а да хлопцаў цягнулася, бы да магнiту. Так да вясны дабылi. А вясной загуло ў навакольлi - прыйшлi партызаны. Сталi ў нашу вёску наведвацца, наладжваць сувязi. Ну i некаторых хлопцаў сагiтавалi, а за iмi i дзевак. Зоська засталася, бацька не пусьцiў. А мяне не пушчаць не было каму, пабегла зь дзяўчатамi. Пачалося лясное жыцьцё. Атрад "Бальшавiк" называўся, камандзiр - былы пагранiчнiк, прозьвiшча Сокал. Днi праз тры ставяць мяне ў каравул - на ўзьлеску ля кладкi, вiнтоўку далi, настрашылi наконт пiльнасьцi. Ноччу стаю, баюся. А тут прыходзiць каравульны начальнiк, таксама з пагранiчнiкаў - на праверку. Праверыў, я ўсё правiльна адказала, а ён не iдзе назад. Тое ды гэта, бачу, пачынае самым нахабным чынам. Што мне рабiць? Крычаць, цi што? Крычаць нельга. Неяк той раз ад яго выбавiлася, сказала: пажалюся камiсару. Адчапiўся. Вядома ж, нiкому скардзiцца не пайшла, дык неўзабаве ўсё пачалося па-новаму. I хто - сам камандзiр атрада. Не адмовiшся ж, калi загадвае куды iсьцi. Iдзеш, а ён з ад'ютантамi сьледам. Вярнуся, а ён: пачаму не спалняеш загад? За неспалненьне загаду - расстрэл на месцы. Пасьля пераходу ляжам дзе стомленыя на хвойным лапнiку, адразу ў сон. А ён ноччу падкочваецца, ну i... Як закрычу! Тады лаецца: пачаму дэмаскiруеш групу? За дэмаскiроўку групы - расстрэл. Гэта былi нейкiя не такiя, як iншыя, партызаны, як пасьля даведалася - асобага прызначэньня. Усё хадзiлi на маршы. Нашая задача была Менск, туды дзяўчат пасылалi, адтуль да нас прыходзiлi. Але болей пасылалi. Меней вярталiся. Не вярнулася Тоня Быстрова, Валя i Жэня-хахатушка, былi такiя дзяўчаткi. Камсамолкi ўсе. Ну i я камсамолка. А начальнiкамi над намi хлопцы, а то й дзядзькi ў гадах ужо. Тыя нiкуды не хадзiлi, толькi за намi сачылi. Каб ня дай бог бязь iхнага ведама - нiкуды. I любiлi пакарыстацца дзяўчаткамi... Намесьнiк камандзiра Кашэльнiкаў бывала кажа: што ж такога - ля калодзежа жыць, ды вады не напiцца? Труцень такi мардаты. Як не вярнулася Жэня, мая сяброўка, таксама мянчанка, у Калодзiшчах да вайны жыла, клiчуць у будан мяне. Той самы Сокал i кажа: табе заданьне прабрацца ў Менск i арганiзаваць явачную кватэру. Будзеш яе абслугоўваць. А дзе я яе арганiзую? А хоць бы ў гаспадынi тваёй, у якой на кватэры была. Як успомнiла я цётку Мар'ю i яе трох малых, дык мне млосна стала. За сябе ўжо не баялася, але за iх. Гэта ж праз тую явачную кватэру i мая мамачка папалася. Пайшла на яўку ў Сьляпню, там яе i ўзялi. Можа, хто выдаў. I павесiлi. I гаспадара, i ўсiх ягоных сямейнiкаў - шэсьць душ усяго. Ну, што мне рабiць? Адмовiцца нельга, за адмову, канечне, расстрэл. Аднак я спрабую, кажу: там жа дзецi малыя. А ён мне на тое: ага, дзяцей шкадуеш? А табе на савецкую родзiну напляваць? Я кажу: гаспадыня мяне не паслухаецца. А ён: не з гаспадыняй, дык з палiцаямi паладзiш, яны ласыя да такiх прыгожанькiх, сама ведаеш. Гэтак ён мне намякае на нешта. Брыдка мне стала, я ўжо яго ўзьненавiдзела, а што рабiць, ня ведаю. Але ў той дзень не паслалi, група мяняла дысьлякацыю, абходзiлi па лясах Чэрвень. Неяк адышлася я ўбок, у бярэзьнiчак, кiнула ў траву вiнтоўку - i ў сваю вёску. Ужо недалёка было. А ў суседняй вёсцы ўжо палiцэйскi гарнiзон усталяваўся. Што я ў партызаны пайшла, мала хто ведаў. Думалi, зь Менску, ну, можа, у Менск i паехала. Ды i прапартызанiла я, можа, месяц - ня болей. Пайшлi з Зоськай сена сушыць на балота. Улетку яно й няблага, ягады пасьпелi. Неяк надвячоркам шэсьць капешак нагрэблi, дамоў зьбiраемся, ажно бачым: бяжыць цётка, Зосьчына мацi, кажа: прыяжджалi двое конных, цябе шукаюць. Усё ў хаце i гумне перарылi, дык не iдзi дамоў, хавайся. Ну мы з Зоськай i зашылiся ў стажку. Так на тым балоце праседзелi тыдзень, цётка хлеб з малаком насiла, ягады елi. Ды пайшлi дажджы. Зоська занатурылася: хачу дамоў. Ну, i пайшла, а я яшчэ дзён колькi заставалася. Але таксама ня вытрымала адна, вярнулася ў вёску, пару дзён у асецi спала. А тут аб'явiлi набор у Нямеччыну, i на Зоську выпаў нарад. А Зоська ня хоча. А бацька кiдаецца да старасты, да палiцаяў, ведама - адна дачушка. Неяк павячэралi, i дзядзька кажа: Франя, можа б ты замест Зоськi пайшла? Усё ж адна, што табе? Калi што здарыцца, дык перажываць няма каму. Сiрата. Зноў жа разумнейшая, чым гэтая дурнiца Зоська. Ну што ж, думаю, калi iншага не выпадае - пайду. I пайшла, за сябе цi за Зоську - ужо ня думала. Пасадзiлi ў цягнiк з такiмi няўдакамi, як я, павезьлi ў Нямеччыну. Натрывалася, нагаравалася, пакуль на вочы Курту не трапiла. Вось, ты кажаш: прыгожая, i людзi мне пра тое казалi. А ведаеш, як я праклiнала тую сваю прыгажосьць, колькi празь яе натрывалася. Думала, лепш бы я нарадзiлася якой недарэкай, можа, б тады шчасьлiвейшая была. А то... Ды яшчэ характар такi, нягрубы, дабрынi хочацца.
- Ну якая ў вайну дабрыня? Тут азьвярэць можна, - сказаў я.
- Праўда. I ўсё ж яна ёсьць, дабрыня. Я во ўспамiнаю сваю грушаўскую гаспадыню. Ды i на Чэрвеньшчыне...
- Ну, а тут, у Нямеччыне?
- Дык i ў Нямеччыне ёсьць. Болей сярод старэйшых, якiх яшчэ фашызм не перайначыў.
- Ну, а ты сама добрая? - запытаўся я i прыцiх, чакаючы яе адказу.
- Наўрад цi. Усё ж я адтуль, дзе рэлiгiяй была жорсткасьць, непрымiрымасьць. Гэта ўжо сядзiць у нас унутры. Ведаю, тое кепска, а што зробiш? Мабыць, натура мацней за розум. Вось да праўды сябе не прывучу. Асаблiва, калi праўда калючая. Усё прыгожай хлусьнi хочацца.
- Гэта канечне. Прыгожае заўжды прыемнае.
- Галоўнае, што паверыць у прыгожую хлусьню заўжды надта лёгка. Яна сама на душу кладзецца. Вось ты сказаў - прыгожая, i я ўжо растала. Я ўжо за адно гэтае гатовая цябе пакахаць.
- Праўда?
- Ну, - адказала яна проста, як некалi казалi ў нас, i цiхенька засьмяяўшыся, прыгарнулася да мяне.
- Але ж я бяз хiтрасьцi. Ты ж i сапраўды прыгожая.
- Калi побач няма прыгажэйшай, - гарэзьлiва скончыла яна.
- Але ж ты яшчэ й разумненькая.
- Ну ўжо не. Я, можа, i была б разумная, калi б была шчасьлiвая. Няшчасная дзяўчына разумнай ня будзе. Гэта хлопцы на горы вучацца. А дзяўчыну гора зьядае. I розум яе, i прыгажосьць.
- Навошта дзяўчыне розум, калi ёсьць прыгажосьць? - трохi жартоўна зазначыў я.
- Ну, ведаеш, розум - гэта ўсё ж адносная якасьць. Я недзе чытала, што каб паразумнець, трэба адчуць сябе дурнаватым. А ўвогуле розум - ня самае галоўнае ў чалавеку. Разумны можа быць i злачынца. Разумны для сябе.
- А што ж галоўнае?
- Чалавечнасьць, во што. Тое, што iдзе ад Бога, а не ад д'ябла. Цi ад малпы, як дарвiнiсты пiсалi. Усё ж у нас дужа мала боскага. Цi яшчэ не набылi, цi бальшавiкi адабралi. Аддзялiлi народ ад Бога.
- А ў немцаў хiба больш... боскага?
- Ведаеш, больш. Усё ж яны болей з Богам жылi. Зноў жа яны Бога шукалi. Пратэстанты, напрыклад. Ён быў iм патрэбны, казаў доктар Шарф. А мы свайго так i не знайшлi.
- Хай сабе яны i з Богам. А мы ўсё роўна iх перамаглi.
- Перамагчы, можа, i магчыма, - не адразу, падумаўшы, сказала Франя. - Але цi магчыма бяз Бога жыць? Нiводзiн народ, нават самы адсталы, не жыве бяз Бога. Мабыць, гэта немагчыма. Бяз Бога, ён проста сам сябе зьесьць. Асаблiва прымiтыўны народ.
- Ну мы ж во не прымiтыўныя, а жывем бяз Бога i - нiчога. Ня зьелi яшчэ адзiн аднаго.
