Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
На цеснай канапцы Франя сядзела блiзка ад мяне, але я пасунуўся яшчэ блiжэй, i яна не адхiнулася. Мае свавольныя рукi яна перахапiла ў свае i цесьненька трымала iх на каленях.
- Дык ты ў iх за прыслугу? - з затоеным папрокам сказаў я.
- Ну, ведама. А для чаго ж яны мяне ўзялi. Але розная прыслуга бывае, i розныя гаспадары. У Гановэры цераз вулiцу жыла Клава, таксама остаўка. Дык кожны дзень плакала ад сваёй гаспадынi. Загiнула ў бамбёжку. Малако кiпяцiла, быў налёт, колькi хвiлiнаў трэба было пачакаць, каб малако закiпела малому. Спазьнiлася ў сховiшча, ну i завалiла. I малога таксама. А мацi таго ўцалела. Справiлася з шостага паверху ўнiз. Як наш дом развалiўся, вылезьлi мы на вулiцу з пустым тэрмасам i адным пледам. Болей нiчагусенькi - нi дома, нi маёмасьцi. Што рабiць? Iншыя б сябе ратавалi, а мае безь мяне нiкуды. Трохi часу разам жылi ў нейкай канторы, пасьля ў салдацкiм бараку. Пасьля прыйшлi дакумэнты з Аўстрыi, i яны паехалi. Мяне таксама ўзялi. Грошай амаль не было, фраў заклала ў банк свае завушнiцы, брошку. Тут, праўда, спадчыну атрымалi.
- Ну добра, - сказаў я. - А мова? Дзе ты так навучылася па-нямецку? У школе?
- Трохi ў школе, праўда. Але ў асноўным тут. Здольная была, умела слухаць. Слых добры маю. Зноў жа фраў Сабiна трохi разумее па-польску.
- А ты што - таксама ўмееш па-польску?
- Трохi ўмею, ага. Мама ж каталiчка, з майго ж iмя вiдно. А ў нас каталiкi, хоць i беларусы, а разумеюць па-польску. Ты пасядзi тут, выпусьцiла мае рукi Франя. - Я зараз.
Яна зьнiкла ў прыцемках люка, зьнiзу пачуўся мяккi стук яе пятак па дошках-прыступках, i недзе нягучна бразнулi дзьверы.
Я ўстаў з канапкi, аглядзеў праз шыбкi гарадзкое навакольле. Па дарозе з-за вугла паўразбуранага дома, дзе я так ганебна пляснуўся з ровара, хутка праiмчаў знаёмы трафейны "хорх", на якiм езьдзiў наш "сьмершавец", i я з прыкрасьцю падумаў: чаго ён тут гойсае? Хоць вайна канчаецца, а гэтым няма спакою, усё нешта шчыруюць, уведваюць, мабыць, нешта камусь рыхтуюць. За сябе ўвогуле я быў спакойны, здаецца, вялiкiх грахоў ня меў. На акупаванай тэрыторыi ня жыў, з харкаўскага акружэньня выйшаў не адзiн, а з групай, i тое "злачынства" было ўжо добра дасьледавана "сьмершам" i, пэўна, здадзена ў архiў. Але, мабыць, гэтак жа думаў i камандзiр узвода сувязi Ляжнеўскi, якога месяц таму рэпрэсаваў "сьмерш". Той, выпiўшы, даў сабе волю паразважаць наконт "несправядлiвасьцi" да акружэнцаў, якiх пасьля вызваленьня спрэс накiроўвалi ў штурмбат. Сам апынуўся праз тое ў штурмбаце, i нiхто з нас яго болей ня бачыў.
Над гарадком вечарэла, горы паволi асядалi ў цень, толькi сьнегавыя вяршынi яшчэ блiшчэлi здалёк сонечным водсьветам. На фоне блакiту вечаровага неба той бляск рабiўся надзвычай выразным, набываў перад ноччу сiлу. Як добра было б сядзець тут зь мiлым дзяўчом да ночы, ды i ўночы таксама. Слухаць яе, адчуваць i - кахаць. Каб не вайна. Але калi б не вайна, дзе б я сустрэў яе? Дзiўна, але менавiта вайна зьвяла нас тут, наводдалi ад радзiмы, сярод гэтае альпiйскае прыгажосьцi. Як бы i не разьвяла таксама, - раптам падумалася мне.
Амаль нячутна ў вежу паднялася Франя, штосьцi прынесла ў руках. Разадрала ўпакоўку i паставiла на канапу невялiчкi пакуначак.
- Во, частуйся, Мiця. Акурат, як нашыя да вайны.
То былi цукеркi, знаёмыя зь дзяцiнства "падушачкi". Мабыць, ня дужа сьвежыя, некаторыя пазьлiпалiся, i Франя аддзiрала iх па адной, частавала мяне. Сапраўды, не зважаючы на ня надта апэтытны выгляд, цукеркi, як i ў дзяцiнстве, былi салодкiя i пахкiя.
- Сорак капеек сто грамаў. Прыпамiнаеш?
- Прыпамiнаю, - сказаў я. - У сельмаг бегалi на перапынку.
- А яшчэ былi iрыскi...
- Дык усё ж, адкуль ты родам? - папытаўся я.
- Ды зь Менску. Там i нарадзiлася.
- I даўно адтуль?
- Зь Менску даўно. Зь Менску ж я сьпярша перабралася ў Чэрвень, адтуль ужо ў Нямеччыне апынулася. Ды тут, каб не пашэнцiла, прапала б. Як прапалi мае дзяўчаты.
- Дзе прапалi?
- А на хiмiчных заводах у Руры. Паатручвалiся i пагiнулi. Усе чацьвёра чэрвеньскiх.
- А ты?
- Ведаеш, тут, можа, лёс такi. Можа, якая выпадковасьць. Гэта ж як мы прыехалi ў нейкi гарадок ля Гановэра, нас пачалi разьмяркоўваць. Ну, пастроiлi ў шарэнгу, прыйшло нейкае начальства - у форме i ў цывiльным - хто якiя, мы тады мала разьбiралiся. I пачалi перабiраць, каго куды. Але сьпярша прыйшлi вайскоўцы, як пасьля аказалася, афiцэры зь вэрмахту. Яны былi ў водпуску з фронту, i iм дазвалялася выбраць у свае сем'i абслугу. А я была самая маленькая, схуднелая за дарогу, бедна апранутая. Стаю, ледзьве дыхаю... Перад тым ня спалi тры ночы, пакуль нас мутузiлi па станцыях, згаладнелыя. А яны iдуць - сытыя такiя, здаровыя бугаi, два ў эсэсаўскай форме i трэцi - афiцэр вэрмахту, малады юнак, танкiст. Тыя павыводзiлi дзяўчат, што здаравей, ну, рослых, дужэйшых. А я стаю самая апошняя. I во гэты вэрмахтаўскi лейтэнанцiк прайшоў раз, ды, мусiць, яму ўжо не хапiла дужэйшых. Тады ён вяртаецца i да мяне - "ком", кажа. Я ледзь не самлела, так ён холадна паглядзеў на мяне, i голас такi, чыста салдацкi, бы на пляцу. Выйшла. I мяне аформiлi ў гэтую во сям'ю доктара Шарфа. А той афiцэр быў iхны сын Курт. Дома ён зусiм не такi страшны аказаўся, як там выглядаў - ветлiвы i цiхi. I надта ўжо сумны. Праз два днi паехаў на фронт, а праз два тыднi загiнуў у танку. Як падумаць, дык ён выратаваў мяне. Каб ня ён, атруцiцца б i мне на той хiмii.
- Аднак гiсторыя! - сказаў я, уражаны гэтым аповедам. - Можа, табе i пашэнцiла.
Франя спахмурнела i хвiлiну роўненька сядзела, апусьцiўшы на каленi маленькiя, з вострымi локцямi рукi.
- Можа, адной мне i пашэнцiла. I я ўсё думаю: як бы чаго ня сталася. Усё ж шчасьце, яно падманлiвае. Гэта няшчасьце - назаўсёды. Я тут кожны дзень бяды якой чакала, ну, думаю, няўжо ж мне i далей будзе так шанцаваць?
- Цяпер ужо можна не баяцца. Скончыцца вайна, дамоў вернесься. Цi ты iначай думаеш? - запытаўся я i насьцярожыўся, чакаючы яе адказу. Франя ўздыхнула.
- Хто ж ня хоча дамоў. Але што дома? Каб жа ён быў хоць, той дом. Ды i аднаклясьнiкаў - нiкога ж не засталося. Як во жыць сярод незнаёмых? I тут незнаёмыя, i там незнаёмыя...
Ну, ведама, зьявяцца новыя знаёмыя i нават сябры, гэта я ведаў па сабе. Але аднаклясьнiкаў, сяброў дзяцiнства ўжо, мабыць, ня будзе. Тое ўжо адрэжацца назаўжды. Мабыць, кепска жыць з адрэзаным дзяцiнствам? Я неяк пра тое ня думаў. Франя ж во думала...
Здаецца, неўпрыкмет за гаворкай мы скончылi той цукеркавы пакуначак. Я пасунуўся яшчэ блiжэй, i Франя не адсунулася - ужо не было куды.
- Бедная дзяўчынка! - шчыра вымавiлася ў мяне з самай душы i нечакана для сябе я пацалаваў яе ў шчаку. Франя на момант зьнерухомела i раптам скаланулася ўсiм целам у незразумелым бязгучным плачы.
- Ну што ты! Ну што ты! - ледзьве не спалохана казаў я, усё цалуючы яе мокры ад сьлёз твар, i яна не адхiлялася, не ўнiкала маiх вуснаў. Аднак патроху марудна спакайнела i раптам бездапаможна ўсьмiхнулася празь сьлёзы.
- Ты прабач мне...
- Ну нiчога, нiчога...
Я i яшчэ цалаваў яе, каб неяк суняць яе боль i выказаць глыбiню маёй да яе пяшчоты.
- Я ўжо сто гадоў... Сто гадоў ня плакала. Знаеш, ня кепска яны да мяне адносяцца, але ж не магу я паскардзiцца iм. Цi заплакаць. Два гады на адзiноце. Душа змарнела, i во раптам ты. Трэба было... Прабач, Мiця.
- Я разумею. Ну, супакойся...
Усё ж патроху яна сунялася, прыгладзiла далонькай сваю прычоску, i стала для мяне яшчэ больш блiзкай i жаданай.
- Гэта ж трэба! - усё чамусьцi зьдзiўлялася Франя. - Няшчасная мая мамачка. Каб яна дажыла да гэтага часу. Усё выбiрала мне хлопцаў, ды гэтак прыдзiрлiва. Калi з кiм прайдуся, дык яна: то надта даўгалыгi, то кароткi, то сьмешна шморгае носам. А той малапрыкметны, той не камсамолец. Ты ж, мабыць, член партыi?
- Яшчэ не, - сумеўся я. - Але камсамолец. А што мама - парцейная?
- А то як жа!
- А бацька?
- А бацька вораг народа. У трыццаць восьмым пасадзiлi i прапаў. Мама адмовiлася пасьля ад яго. Мне па сакрэту сказала, што тое - дзеля нашага паратунку. Тады шмат хто гэтак рабiў. Яно й зразумела: яшчэ маладая, прыгожая. I ўсё роўна не ўбераглася - сябе загубiла.
- А бацька - якi кiраўнiк быў?
- Бацька... - Франя памарудзiла з адказам, мабыць, гаварыць пра бацьку было ёй ня проста. - Бацька ў органах працаваў. Яшчэ ад рэвалюцыi. Ён жа зь Дзяржынскiм у адной турме сядзеў.
- Во як!
- Ну. Дзяржынскi яго i ў Менск накiраваў. Працаваў дзень i ноч, мы яго й ня бачылi. Толькi раз неяк быў выходны цi якое сьвята, ня памятаю. Дык паехалi на рэчку, рыбу вудзiць. Праўда, вудзiў адзiн татачка, мама на лужку кветкi зьбiрала, а я бегала па водмелi, малькоў разганяла. Бы гуляла зь iмi. Так мне гэта спадабалася, ведама, малая была. Пасьля ўсё прасiла бацьку - зьезьдзiм яшчэ. Ён абяцаў, але ўсё было неяк. Некалi i некалi. А адзiн раз кажа: сёньня на працу не iду, i сеў на ложак, сядзiць. Смутны такi. Я пачала прыставаць: паедзем на рэчку. А ён кажа: не, ужо не паедзем. Даседзеў так да начы, а ноччу яго i ўзялi. Так я болей i не пабачыла рэчку.
Шэрае сутоньне ахутала вежу i навакольле, ужо ня стала вiдаць нi ўскраiны гарадка, нi гор, нi дарогi. Не вiдаць было i маiх пазыцыяў. Гарадок патануў у змрочным тумане, толькi дымы ад пажарышчаў бялявымi космамi мкнулi кудысь над руiнамi.
