Джон Стейнбек - Гронкi гневу (на белорусском языке)
- Гэта бабка. Яна цяпер мёртвая.
Уiнфiлд сумна пакiваў галавой:
- Яна больш не дыхае. Яна зусiм мёртвая.
А Ружа Сарона цiха сказала Конi:
- Яна памерла, якраз як мы...
- Хто ж ведаў? - суцiшыў ён яе.
Эл палез наверх, уступiўшы мацi месца ў кабiне. Ён крыху казырыўся, каб прыглушыць сум. Бухнуўся на паклажу побач з Кейсi i дзядзькам Джонам.
- Ну што ж, - сказаў ён, - яна была старая. Свой век пражыла. Смерцi нiкому не мiнуць. - Кейсi i дзядзька Джон глянулi на Эла пустымi вачамi, нiбы Эл быў не чалавекам, а гаворачым дрэвам. - Што, няпраўда? - не здаваўся Эл. Але вочы адвярнулiся ад яго, i ён насупiўся i прыгнечана змоўк.
Кейсi са здзiўленнем сказаў:
- Усю ноч, адна... - I дадаў: - Такое вялiкае сэрца ў гэтай жанчыны, Джон, столькi любовi... што мяне страх бярэ. I страх, i пачуццё сваёй нiкчэмнасцi.
Дзядзька Джон запытаўся:
- А гэта не грэх? Няма ў гэтым крышачку граху, па-твойму?
Кейсi недаўменна глянуў на яго:
- Грэх? Не, нiякага грэху тут няма.
- А я што нi раблю, дык хоць крышачку саграшу, - сказаў Джон i глянуў на захутанае ў коўдру цела.
Том, мацi i бацька селi ў кабiну. Том адпусцiў тармазы i завёў матор. Цяжка нагружаная машына, пафыркваючы, пастрэльваючы выхлапамi i трасучыся ўсiм кузавам, пайшла па схiле гары ўнiз. Сонца было ў iх ззаду, а спераду залацiстая, зялёная далiна. Мацi кiвала з боку ў бок галавой:
- Якая прыгажосць. Шкада, што яны не ўбачылi!
- I мне шкада, - сказаў бацька.
Том мякка паляпаў па штурвале далонню.
- Яны былi ўжо вельмi старыя, - сказаў ён. - Нiчога б тут не ўбачылi. Дзед пачаў бы прыгадваць сваю маладосць, iндзейцаў i прэрыi. А бабка ўспомнiла б свой першы дамок. Яны былi ўжо вельмi старыя. Вось хто сапраўды ўсё ўбачыць, дык гэта Руцi з Уiнфiлдам.
Бацька сказаў:
- Бач, як наш Томi гаварыць пачаў - як зусiм дарослы, быццам прапаведнiк казань на карысць бедных кажа.
А мацi сумна ўсмiхнулася:
- Так. Наш Томi дарослы стаў, вырас... так вырас, што да яго i не дацягнешся.
Яны спускалiся па схiле, крута паварочваючы, пятляючы, i то гублялi з поля зроку далiну, то зноў знаходзiлi яе вачамi. Да iх падымаўся гарачы подых далiны з густым пахам зелянiны, смалiстым водарам шалфею i грындэлiй. Уздоўж шашы стракаталi цвыркуны. Праз дарогу паўзла грымучая змяя. Том наехаў на яе, раздушыў пасярэдзiне коламi i пакiнуў курчыцца на шашы.
Ён сказаў:
- Думаю, трэба знайсцi следчага, ён недзе там ёсць. Пахаваць яе трэба прыстойна. Колькi ў нас грошай засталося, та?
- Даляраў сорак, - адказаў бацька.
Том зарагатаў:
- Госпадзi, давядзецца пачынаць з пустымi рукамi! Нi з чым прыехалi, прагiгiкаў ён, i твар яго раптам зрабiўся суровы. Ён нацягнуў брыль кепкi на самыя вочы. А грузавiк кацiўся з гары да шырокай далiны.
РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТНАЦЦАТЫ
Раней Калiфорнiя належала Мексiцы, а землi яе - мексiканцам; потым у краiну хлынула арда абадраных, разгарачаных, нецярплiвых амерыканцаў. I так моцна адольвала iх цяга да зямлi, што яны завалодалi ёю - прысвоiлi зямлю Сатэра, зямлю Герэра, захапiлi вялiкiя маёнткi, пашкуматалi iх, сварылiся памiж сабою, рыкалi адзiн на аднаго i бiлiся за свой кавалак - гэтыя ашалелыя, згаладалыя людзi, i пiльнавалi захопленыя ўчасткi са стрэльбай у руках. Яны пабудавалi там дамы, свiрны i адрыны, узаралi зямлю i засеялi. I так у iх паявiлася нерухомая маёмасць, а нерухомая маёмасць - гэта ўжо ўласнасць.
Мексiканцы былi народ слабы i сыты. Яны не аказалi супрацiўлення, бо не было на свеце нiчога такога, да чаго б у iх была такая неўтаймаваная прага, як у амерыканцаў да зямлi.
I з цягам часу скватэры перасталi ўжо лiчыцца захопнiкамi i сталi паўнаўладнымi гаспадарамi; дзецi iх выраслi i парадзiлi сваiх дзяцей на гэтай зямлi. I яны прагналi свой голад, люты голад, якi смактаў i грыз iм нутро, i наталiць яго маглi толькi гэты край, вада, зямля i жыватворнае сонца над ёю, зялёныя ўсходы i набрынялае сокам карэнне. Яны валодалi ўсiм гэтым так непадзельна, што перасталi бачыць што-небудзь вакол сябе. Iх ужо не даймала туга па акры ўрадлiвай зямлi i па блiскучым нарогу плуга, па насеннi i па ветраку, што памахваў крыламi ў паветры. Яны ўжо не падымалiся да святла, каб паслухаць першае цырыканне яшчэ сонных птушак, адчуць ранiшнi ветрык каля дома, пакуль чакалi, як выблiсне сонца i можна будзе iсцi на дарагое iх сэрцу поле. Усё гэта адышло ў мiнулае, i ўраджай падлiчваўся цяпер на даляры, зямля ацэньвалася як асноўны капiтал плюс працэнты, ураджаi куплялiся i прадавалiся яшчэ да сяўбы. I цяпер неўрадлiвы год, засуха цi паводка ўжо не прыводзiлi да замiрання плынi жыцця, а ўсяго толькi да грашовых страт. I праз грошы змiзарнела iх любоў да зямлi, а неўтаймаваную энергiю кропля за кропляй высмакталi працэнты, i фермеры гэтыя сталi ўжо не фермерамi, а дробнымi крамнiкамi - гандлярамi сваiм ураджаем, дробнымi прамыслоўцамi, што прадаюць, перш чым вырабляюць. А потым фермерам, якiя аказалiся няўдачлiвымi крамнiкамi, прыйшлося развiтацца са сваёй зямлёй i ўступiць яе ўмелым крамнiкам. Якiм бы разумным нi быў чалавек, якой бы любоўю нi любiў ён зямлю i тое, што на ёй расце, ён не мог выжыць, калi не быў яшчэ i добрым гандляром. I з цягам часу iх гаспадаркамi завалодалi дзялкi i плошча зямельных участкаў усё большала, а колькасць iх меншала.
Цяпер земляробства стала прамысловасцю, i ўласнiкi пайшлi па шляху Старажытнага Рыма, хоць самi таго i не ведалi. Яны прывозiлi рабоў, хоць i не называлi iх рабамi: кiтайцаў, японцаў, мексiканцаў, фiлiпiнцаў. Людзi гэтыя могуць працаваць на адным рысе, бабах, казалi такiя дзялкi. Iм надта нiчога не трэба. I плацiць iм добра не трэба - яны ведаць не будуць, на што грошы трацiць. Вы гляньце, як яны жывуць. Гляньце, што яны ядуць. А пераборлiвымi зробяцца - гнаць iх у шыю.
Зямельныя ўчасткi буйнелi, а шэрагi ўласнiкаў радзелi. Дробных фермераў зрабiлася да мiзэрнага мала. Пабоi, страх i голад давялi прывезеных нявольнiкаў да таго, што некаторыя пачалi ўцякаць на радзiму, iншыя пачалi агрызацца, i iх перастралялi або выгналi з краiны. А зямельныя ўладаннi ўсё шырэлi, гаспадароў стала яшчэ менш.
I ўраджаi пачалi збiраць ужо iншыя. Гаi фруктовых дрэў занялi месца збожжавых палёў, i ў нiзiнах цяпер расла гароднiна на патрэбу ўсяму свету салата, каляровая капуста, артышокi i бульба - культуры, збiраць якiя даводзiцца сагнуўшыся. З касой, за плугам, з вiламi чалавек працуе стоячы, але яму даводзiцца поўзаць, як казюлька, мiж градак салаты, гнуць спiну i цягнуць з сабой доўгi мех мiж радоў бавоўны i, як грэшнiку на пакаяннi, кленчыць перад каляровай капустай.
I цяпер гаспадары ўжо не працавалi на сваiх землях. Яны вялi гаспадарку на паперы, яны забылiся, што такое зямля, якi ў яе пах, якая яна навобмацак, памяталi толькi, што яна iх уласнасць, памяталi толькi пра прыбыткi i страты. I некаторыя фермы разраслiся да такiх памераў, што аднаму чалавеку было ўжо не пад сiлу абняць iх сваiм розумам, так разраслiся, што спатрэбiлася ўжо цэлая армiя рахункаводаў, якiя падлiчвалi працэнты, прыбыткi i страты, хiмiкаў, якiя даследавалi глебу i абагачалi яе, наглядчыкаў, якiя сачылi, каб сагнутыя ў тры пагiбелi людзi рухалiся ўздоўж градак з такой хуткасцю, на якую былi здольныя. I такi фермер сапраўды рабiўся гандляром i адкрываў краму. Ён плацiў людзям грошы, прадаваў iм прадукты, i грошы зноў вярталiся да яго. Неўзабаве ён пераставаў iм плацiць i гэтым эканомiў на рахункаводстве. На такiх фермах прадукты адпускалiся ў крэдыт. Чалавек працаваў i кармiўся, а калi працу сваю канчаў, высвятлялася, што ён завiнавацiўся кампанii. А ўласнiкi не толькi кiнулi гаспадарыць на сваiх фермах - шмат хто з iх нават i ў вочы нiколi не бачыў iх.
А потым на Захад пацягнуўся разораны люд - з Канзаса, Аклахомы, Тэхаса, Нью-Мексiка, з Невады i Арканзаса - цэлымi сем'ямi, радамi, сагнаныя з месцаў пыльнымi бурамi, выцесненыя трактарамi. У бiтком набiтых машынах, цэлымi караванамi, бяздомныя, галодныя - дваццаць тысяч, пяцьдзесят тысяч, сто тысяч, дзвесце тысяч. Яны патокам пералiвалiся цераз горы, згаладалыя, растрывожаныя, як мурашкi: спяшалiся хутчэй знайсцi работу - падымаць, штурхаць, цягаць, палоць, капаць, збiраць - любую працу, любое ярмо, абы атрымаць ежу. Дзецi галадаюць. Нам няма дзе жыць. Снавалi, як мурашкi, спяшалiся дарвацца да працы, да ежы, а галоўнае - да зямлi.
Мы не чужынцы. Мы ўжо ў сёмым калене амерыканцы, а па паходжанню iрландцы, шатландцы, ангельцы, немцы. Адзiн з нашых продкаў змагаўся ў вайне за незалежнасць, а колькi iх удзельнiчала ў грамадзянскай вайне i на тым, i на другiм баку! Мы амерыканцы.
Яны былi галодныя, злосныя. Яны спадзявалiся знайсцi тут дом, а знайшлi адну толькi нянавiсць. Окi... Гаспадары ненавiдзелi iх, бо ведалi, што Окi народ моцны, а самi яны слабыя, што Окi згаладалiся, а самi яны раз'елiся; i, магчыма, гаспадары чулi яшчэ ад прадзедаў сваiх, як лёгка захапiць зямлю ў слабасiльнага чалавека, калi ты ўзлаваны i галодны i ў руках у цябе зброя. Гаспадары гарэлi да iх нянавiсцю. А ў гарадках iх ненавiдзелi крамнiкi, бо ведалi, што ў Окi няма грошай, каб расплацiцца. Гэта самы пэўны спосаб заслужыць пагарду крамнiка, бо яго сiмпатыю выклiкае якраз процiлеглае. Гараджане, дробныя банкiры ненавiдзелi Окi таксама - на iх не разжывешся. У гэтых Окi нiчога няма. А работнiкi на фермах ненавiдзелi Окi таму, што галодны чалавек павiнен працаваць, а калi ён вымушаны працаваць, не можа не працаваць, значыць, наймальнiк аўтаматычна знiжае плату, i тады на вышэйшую ты ўжо i не разлiчвай.
