Стефан Гайм - Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)
- Калi мы ўсё валiм на Хрыста, - кажа Катэс, - дык гэтым адкрываем дарогу грэху. Мы павiнны рабiць нешта й ад сябе, каб стацца шчаснымi, i чалавек павiнен гэтаксама шукаць Бога, як Бог шукае чалавека.
- Блюзьнерства, асуды вартае, - канстатуе Айцэн, i пакуль пiсар i гэта акуратненька заносiць на паперу, патрабуе сказаць, ad quartum, цi лiчаць абвiнавачаныя, што Iсус Хрыстос на сьвятой вячэры сапраўды кармiў нас сваiм целам i паiў крывёю, - так альбо не?
- Хлеб i вiно, - кажа Катэс, - мы прымаем у памяць пра Хрыста, яны застаюцца хлебам i вiном. Усё астатняе толькi прымхi й папiзм.
- Ерась, д'ябальская ерась! - голас зрываецца ў Айцэна. Але тым ня меней ён яшчэ хоча прадэманстраваць шматшаноўнаму й высакароднаму Каспару Гоеру, куды вядуць гэтыя агiдныя ўхiленьнi ад адзiнашчасьцедайнага вучэньня in praxi, бо зусiм такi яшчэ не асьветлена, як адно залежыць ад другога, сьвецкая ўлада ад сапраўднай веры, i таму пытаецца ў абвiнавачаных, зусiм ахрыпла ад пабожнай руплiвасьцi, цi ad quintum, паводле iх сапраўдны хрысьцiянiн можа дзейнiчаць i як сьвецкае начальства й са спакойным сумленьнем займаць высокую пасаду i ў гэтым сваiм стане цi можа быць шчасным i, ad sextum, цi хрысьцiяне ва ўсiх справах, якiя паводле слова Божага належаць начальствам, павiнны праявiць iм паслушэнства й цi, ad septimum, духоўнае царства Хрыста стаiць у супярэчнасьцi з царствамi сьвецкiмi й сьвецкiмi ўладамi, - так альбо не?
Залегла такая цiшыня, што здавалася, стала чуваць, як шашаль точыць бэлькi штатгальтарства, i ўсе вочы скiравалiся на Клаўса Петэра Катэса й Клаўса Шыпера й Дзiрыха Петэрса й Сiверта Петэрса й на Вопа Карнэлiуса й Мартэна Петэрса й Карнэлiуса Сiверса; а ў iх серабрыстыя кропельку поту выступiлi на тварах, бо яны ведаюць, што з усiх пытаньняў гэтае найцяжэйшае, яно выпрабаваньне, i цяпер будзе вынесены вырак i зламана палачка.
- Ну? - кажа Айцэн. - Так альбо не?
I, паколькi нiхто яму не адказвае, ужо хоча прыступiць да вялiкай пагромнай прамовы, якая павiнна стацца для Катэса й яго прысьнiкаў толькi першым форшмакам перад тым, што яны пачуюць на Страшным судзе перад нябесным судзьдзёй, калi раптам як бы самi сабою адчыняюцца дзьверы суда i ў залу ўваходзiць хадайнiчаны абвiнавачанымi ератычны прапаведнiк з Галандыi ў суправаджэньнi захiнутай вуалем жанчыны, якая нават пад сваiмi вуалямi й захiнамi выдае ў сабе выдатныя формы. Айцэну адразу робiцца так, быццам памяшканьне з усiмi асобамi ў iм пачынае павольна, а тады ўсё хутчэй i хутчэй закручвацца, i толькi нянаджаны госьць застаецца ў цэнтры непарушны, тым часам як ягоная суправоднiца адкiдае вуалю, i на яго, супэрiнтэндэнта, глядзяць нахабныя вочы, i пры гэтым грыбаты пунсовы раток зьбiраецца ў трубачку, быццам хоча сказаць: Ба, ты жывы яшчэ, стары кныр!
А прапаведнiк-ератык роўным крокам кiруецца да крэсла шталера, пачцiва кланяецца яму й заяўляе:
- Маё iмя, Ваша высакародства, Агасфэр, Ахаб Агасфэр, i я прыбыў сюды ў Цёнiнг з горада Амстэрдама, даць Вам даведку адносна ўсiх пытаньняў, якiя тычацца веры гэтых мужчын, што стаяць перад Вамi як абвiнавачаныя, каб быць iм для суцяшэньня i дапамогi, наколькi гэта ў маiх сiлах.
Шматшаноўны й высакародны Каспар Гоер разглядвае чужынца, якi ў сваiм цёмнакарычневым галандскага крою сурдуце выглядае дастойна й дастаткова годнасна, i яму робiцца крышачку як бы несамавiта, i кажа:
- Мэйнгеер, для суцяшэньня i дапамогi яно яшчэ ня позна, а што да апытаньня, дык яно ўжо закончылася.
Агасфэр зноў кланяецца.
- Ваша дастойнасьць, - кажа ён, - добра, пасьля таго як апытаньне закончана, як абвiнаваўцаў так i абвiнавачаных, цi нельга, каб кожны з бакоў падсумаваў i выклаў casus? Наколькi я ведаю, вучоны superintendent быў за тое, каб гэта зрабiць; я толькi прашу дазволiць мне адказаць яму, пасьля таго, як ён закончыць.
- Мэйнгеер, - кажа шталер i запiнаецца, шукаючы трапнай рэплiкi, i ягоны позiрк просiць дапамогi ў Айцэна.
А той толькi што нарэшце апамятаўся. Ён падымае рукi як прарок Сьвятога Пiсаньня, калi той запрашае Бога ў сьведкi, i крычыць:
- Мэйнгеер сапраўды! Мэйнгеер Агасфэр! Гэты дзяцюк ня што iншае, як прайдзiсьвет i ашуканец, рыначны блазан, якi выдае сябе за Вечнага альбо Вандроўнага Жыда, i яшчэ горш за тое, злачынны дэзертыр з палка Пуфэндорфа, што на службе ў герцага. Хапайце яго! Вяжыце яго! I ягоную шлюху, каб не ўцякла! Шталеравыя палiцыянты - не зь лянiвых, адразу кiдаюцца на iлжэгаландца, i як што гэты адразу хапаецца за кароткую шпагу, высьвiствае яе з скураной похвы, i пачынаецца шум i гвалт перад спалоханымi вачыма гераў pastores, сыплюцца iскры, як гэта й бывае, але перад зграяй не ўстаiць самая высакародная дзiчына, i вось ужо здаецца, гер Агасфэр, шмат разоў паранены, павiнен быў бы ўпасьцi на падлогу, калi памiж iмi кiдаецца Маргрыт, i меч самага дужага з банды, i ўдар, назначаны яму, дастаецца ёй. Айцэн бачыць кроў, якая цячэ па яе белай шыi, рыхтык як тады ў Вiтэнбэргу чырвонае вiно, i ў жудасьцi засланяе твар.
Падняўшы вочы пасьля ўсеагульнага гармiдару й гвалту, бачыць: ляжыць перад iм тое, што засталося ад жанчыны, якую звабiў i спакусiў яго любiмец: драўляны шар, з гусiным крылом на iм замест валасоў i дзiркi замест вачэй i носа й рота, а побач расшкумутаная вязанка саломы, як гэта iх сяляне ставяць у полi, каб палохаць птушак. Але ж i мы з вамi цi ж у канцы таксама ня робiмся толькi попелам i пылам i марнасьцю й д'ябальскiм страшыдлам?
А Агасфэра палiцыянты ўжо вывелi.
РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦЬВЁРТЫ
У якiм герцаг Гаторпскi асуджае Агасфэра на васьмiкротную "вулiцу" са шпiцрутэнамi, а правялебны гер супэрiнтэндэнт адкiдае ад сябе сьмяротную стому, як калiсьцi рабi ад сваiх дзьвярэй, але толькi зь iншых прычын
Што расьлiне спорны дожджык i сонейка, тое чалавеку надзея: ён расьцьвiтае, на шчоках румянец, у валасах моцнасьць, у вачах бляск, i сам сабе здаецца як бы памаладзелым на гады й годы. Так i геру супэрiнтэндэнту Паўлюсу фон Айцэну, - ага бо, нарэшце, думае ён, заброду-жыду зышчацца скураю, а быў жа праклёнам i атрутай жыцьця, i празь яго, жыдавыя, у гэтым ён гатовы пабажыцца, д'ябальскiя чары й змусты, зрэшты, на добры канец прыгажуня Маргрыт абернута ў саламянае пудзiла, якое людзi ставяць на страх птушкам, а была ж упоперак i яму, як пабожнаму хрысьцiянiну й слузе дзяржавы.
Спытаны наконт арыштаванага, ён кажа герцагу, якi яшчэ ляжыць у ложку й сьнедае, а ён, фон Айцэн, i гер тайны радца Лёйхтэнтрагер чакаюць па левы й правы бок ложка, што, вядома, ня можа быць нiякага сумненьня: блазан i рыначны збродзень, якi шлындаўся па ўсёй Еўропе як Вечны альбо Вандроўны Жыд i ўмыкаў у людзей грошы з кiшэнi з дапамогаю прынцэсы Трапезундзкай, i Пуфэндорфаў жаўнер, якi стаяў у службе ў Яго герцагскай мосьцi i ў ягонай сьвiце выправiўся ў галандскi паход, i менанiцкi прапаведнiк-гарлапан, якi ў Цёнiнгу, бы вулiчны маталыга набраўся нахабства бязь нiякага сораму выступiць сьведкам перад Яго мосьцi духоўным судом i перад высакародным i шматшаноўным шталерам герцага й да таго ж яшчэ з дапамогай чорнай магii ператварыў у гароднае пудзiла ва ўсiх адносiнах камплектную i статэчную бабу, - адна й тая самая асоба, а значыцца, подлы дэзертыр, зь якiм трэба абыходзiцца па законах ваеннага часу; гер тайны радца, якi i ў ранейшыя часы шмат разоў сустракаўся з Агасфэрам, таксама можа пацьвердзiць яго iдэнтычнасьць i ягоную ж службовую ролю ў Пуфэндорфавым войску, у якiм прыпiсаны А.Агасфэр пазьней быў аб'яўлены прапалым бязь вестак.
Герцаг папярхаецца на кавалку вэнджанiны й пасьля таго, як, крэкчучы й адплёўваючыся, прачысьцiў горла, патрабуе ад свайго тайнага радцы далажыць, цi ня было б мудрэй прыгрэць такога штукара-чарадзея, замест каб прапускаць яго праз строй; а што да пудзiла, дык у сваiм герцагстве ён ведае процьму баб, якiх, размаляваных i расфуфыраных, хоць цяпер станавi ў любы гарод, так i так яны ўжо пажухлi й перасохлi - на iншы ўжытак негадзяшчыя. Але Лёйхтэнтрагер, зiрнуўшы на Айцэна, аж той жахнуўся, кажа герцагу, што арыштаваны, шчыра кажучы, ня ўтрымлiваецца пад вартай як чарадзей i чарнакнiжнiк; за iм проста прыглядваюць i назiраюць; чалавек сядзiць на ланцугу й гадзiнамi вядзе нейкiя перагаворы зь нейкiм рэбэ Ёшуа, гэта жыдоўскi назоў нашага Iсуса.
Герцаг Адальф палохаецца: ад чалавека, якi мае такiя сувязi й зносiны, лепей трымацца далей, хай iм займаецца супэрiнтэндэнт; але Айцэн раiць прыняць справу так, якою яна бачыцца цьвярозаму воку, чалавек быў у войску й больш ня ёсьць, дзе былi б тыя войскi на княскiя войны, калi б кожны ўцякаў зь iх, калi яму засьвярбiць? Такое абгрунтаваньне, думае герцаг, нязгорш-такi, i ён бурчыць, што ж хай Агасфэр будзе прапушчаны праз строй iншым на пострах i геру супэрiнтэндэнту на ўцеху. I як што герцаг ужо дасьнедаў, пiва дапiў, ён кiвае слузе, i той прыносiць яму тазiк, ён абмывае рукi, доўга й грунтоўна, i кажа:
- Вы пазналi яго, Айцэн, i назвалi яго й паказалi на яго пальцам, дык глядзiце ўжо самi, як яно там далей.
Калi гер супэрiнтэндэнт чуе гэта, яму робiцца млосна на сэрцы, ён азiраецца на прыяцеля Лёйхтэнтрагера, цi не паможа ён яму й цяпер; але вочы ў таго як мармур, а твар як ляднiк, i калi ён пытаецца ў герцага, колькi ж разоў прапусьцiць Агасфэра праз строй, два разы, чатыры разы, восем разоў, i герцаг, цяпер ужо знуджаны, кажа восем разоў, Айцэн ведае, што гэта сьмяротны вырак. Але адначасова таксама думае, ну, вось цяпер i выявiцца: сапраўды Агасфэр Вечны Жыд цi не й цi праўда ён асуджаны нашым Госпадам Хрыстом жыць да яго канчатковага вяртаньня, яму ўсё адно ў такiм разе нiчым не абыдзецца, акрамя добрай лупцоўкi; калi ён сапраўдны шавец i цёмны дзялок i махляр, якi пасьвiўся на людзкой даверлiвасьцi ды яшчэ й з Маргрэт вычвараў, што вычвараў, пакуль яна не ператварылася ў саламянае пудзiла, дык так яму й трэба, дык i не заслугоўвае нiчога iншага, як быць забiтым кiямi да сьмерцi. Супакойваючы такiм чынам сваё сумленьне, цi што там яшчэ замест яго ён носiць у грудзях, ён наступную ноч цiхамiрна сьпiць, пасопваючы каля сваёй жонкi Барбары, i як што яна адчувае пад ранiцу замiлаванасьць i адпаведна дае яму цыцы й чагосьцi яшчэ, гэта яму амаль удаецца; але як толькi яна пачынае варочаць кашчавымi клубамi й яго ўжо добра разьбiрае, ён думае, што й на яе шыi нiбыта бачыць крывавае колца, i спалохана адсоўваецца й садзiцца на ўскрайку ложка ў нагах, трасучыся i трымцячы й закацiўшы вочы; а яна думае, што яму заклiнiла штуку, i пытаецца:
