Франсуа Мориак - Клубок гадзюк (на белорусском языке)
- Толькi не тут! - выцiснуў ён з сябе. - Прыходзьце на вулiцу Кампань-Прэм'ер. Я буду чакаць на тратуары з правага боку.
Я сказаў, што тут, у такiм натоўпе, нас менш за ўсё можна заўважыць. Ён як быццам трохi супакоiўся, развiтаўся са сваiм таварышам i падсеў да майго столiка.
Ён трымаў у руках спартовую газету. Маўчанне наша зацягнулася, i я загаварыў пра коней. Стары Фандадэж любiў пагаварыць са мной на гэтую тэму, i пра коней сёе-тое я ведаў. Я расказаў Рабэру, што мой цесць вельмi грунтоўна абдумваў, на якога каня ставiць, i ўлiчваў не толькi яго радаслоўную, але i шмат iншых дэталяў, нават тое, якая зямля на бегавой дарожцы... Рабэр перапынiў мяне:
- А ў нас у краме заўсёды можна пранюхаць, ёсць шанц на выйгрыш цi не. (Пасля ўсiх сваiх няўдач ён уладкавўся ў мануфактурнай краме на вулiцы Пцi-Шам.)
Аказваецца, яго цiкавiў толькi выйгрыш. Коней ён не любiў.
- Мяне не да коней цягне. Вось веласiпед...
I вочы ў яго заблiшчалi.
- А потым, - сказаў я, - захочаш аўтамабiль...
- Вы так думаеце?
Ён паслiнiў вялiкi палец, адарваў папяроснай паперы i скруцiў цыгарэту. I зноў маўчанне... Я спытаўся, як iдуць справы ў яго на працы. Ён адказаў, што частку персаналу ўжо звольнiлi, але яму асабiста няма чаго баяцца. Пра крызiс, якi ахапiў усю краiну, малады чалавек нiчога не ведаў. Думкi яго нiколi не сягалi за межы яго вузкiх, дробных, асабiстых iнтарэсаў. I вось гэтаму тупому басяку я аддам мiльёны... А можа, узяць ды пусцiць гэтыя грошы на добрыя справы. Няхай будуюць школы, бальнiцы... Не, дзеткi мае так мяне не ўпусцяць: абавязкова знойдуць i прызначаць апеку... А калi па завяшчаннi?.. Не, тады ўсё роўна давядзецца ўсё дзялiць памiж спадчыннiкамi, i толькi рэшту... Эх, Люк, быў бы ты цяпер са мной! Ён, вядома, не захацеў бы ўсё гэта прыняць... Але што там, знайшоў бы я спосаб абагацiць яго! Ды так, каб ён мяне i не западозрыў... Даў бы, напрыклад, пасаг яго каханай...
- Паслухайце, месьё, я... - сказаў Рабэр, пагладжваючы шчаку сваiмi тоўстымi, чырвонымi, як каўбасы, пальцамi. - Я вось што думаю: а калi ваш павераны, ну, гэты Буру, возьме ды Богу душу аддасць, а мы не паспеем спалiць маю заяву...
- Ну дык i што? На месца Буру стане яго сын. А зброю супраць Буру, якую я вам дам, калi трэба будзе, можна павярнуць i супраць сына.
Рабэр маўчаў i ўсё пагладжваў сваю шчаку. Не хацеў i я больш гаварыць. Я пасядзеў на свежым паветры, i, здаецца, у мяне пачынаўся прыступ.
- Добра, - сказаў Рабэр, - дапусцiм, Буру спалiць маю заяву, i тады я аддам яму той дакумент, якi i трымае яго ў нашых руках. Але дзе гарантыя, што гэты чалавек пасля не пойдзе да вашых спадчыннiкаў i не скажа: "Я ведаю, дзе схавана ваша спадчына. Прашу выдаць мне дзесяць тысяч за тое, што я прадам вам сакрэт, i столькi ж пасля таго, як скарб будзе ў вашых руках". Да таго ж ён можа ўсё ўладзiць так, каб яго iмя нiдзе не фiгуравала. I тады ён ужо нiчым не рызыкуе. Пачнецца расследаванне, зробяць дазнанне, пераканаюцца, што я - ваш сын, што жывём мы з мацi раскошна, а не так, як да вашай смерцi... I тады адно з двух: або плацiць падаткi з усёй сумы спадчыны, або каламуцiць ваду, хiтраваць...
На гэты раз гаварыў ён ясна i дакладна. Розум яго выйшаў са здранцвення. Мазгi нарэшце запрацавалi... Я быў прыемна здзiўлены, што ў гэтага прыказчыка моцна развiты сялянскiя рысы: прадбачлiвасць, недавер, страх перад рызыкай, жаданне нiчога не пакiдаць на волю выпадку. Яму, безумоўна, лепш было б атрымаць з рук у рукi сто тысяч, чым хаваць такое велiзарнае багацце.
Я пачакаў, пакуль супакоiцца сэрца...
- У тым, што ты тут нагаварыў, ёсць доля праўды. Я згодзен з табою. Што ж, не падпiсвай заявы. Я цалкам давяраю табе з мацi. Зрэшты, калi спатрэбiцца, я дакажу як двойчы два, што гэтыя грошы мае. Але гэта ўжо нiякага значэння не мае: праз паўгода, ад сiлы праз год я памру...
У адказ - нi слова спагады, суцяшэння, удзячнасцi, якiя ў такiх выпадках гавораць нават чужыя людзi. Не думаю, каб ён быў такi жорсткi, - проста ён быў зусiм нявыхаваны.
- Ну, калi так, - сказаў ён, - можна паспрабаваць...
Падумаў трохi i дадаў:
- Трэба будзе хоць зрэдку наведвацца ў банк, пакуль вы жывыя. Няхай прывыкаюць да майго твару. Я буду хадзiць туды па грошы вам.
- Паслухай, Рабэр, - сказаў я, - ёсць у мяне яшчэ некалькi сейфаў за гранiцай. I калi ты хочаш, калi ты думаеш, што больш надзейнае...
- Што вы?! Пакiнуць Парыж? Не, нiколi!
Я растлумачыў, што ён мог бы жыць у Парыжы i толькi час ад часу выязджаць за гранiцу. Тады ён спытаўся, у якiм выглядзе маё багацце - у грашах цi ў працэнтных паперах, i дадаў:
- А ўсё ж такi добра было б, каб вы мне напiсалi пiсьмо... Ну, нешта такое, што вы пры ясным розуме i поўнай свядомасцi завяшчаеце мне без нiякага прымусу сваю маёмасць... Гэта можа мне вельмi спатрэбiцца... Хто ведае... Дый на душы ў мяне было б лягчэй... А то, ведаеце, раптам усё раскрыецца - мяне ж вашыя дзецi ў крадзяжы абвiнавацяць...
Ён змоўк, купiў сабе кiтайскiх арэхаў i накiнуўся на iх так, нiбы цэлы тыдзень нiчога не еў. I раптам спытаўся:
- Вось цiкава мне, а што яны вам зрабiлi?
- Бяры, пакуль даюць, i не задавай больш пытанняў, - суха адказаў я.
Яго мяккiя шчокi пачырванелi. На твары з'явiлася пакрыўджаная нацягнутая ўсмешка, якой, мусiць, ён адказвае на папрокi свайго гаспадара, - i тады блiснулi яго здаровыя белыя вострыя зубы - адзiнае, што ўпрыгожвае гэтага няўклюду.
Ён зноў змоўк i ўзяўся за арэхi. Не скажу, каб ён выглядаў надта шчаслiвым. Вiдаць, фантазiя ўжо малявала яму ўсялякiя непаразуменнi з палiцыяй, з маiмi дзецьмi... I трэба ж было мне трапiць на такога! Усюды бачыць толькi небяспеку... Мне захацелася трохi развесялiць яго.
- У цябе ёсць сяброўка? - у лоб спытаўся я. - Можаш цяпер ажанiцца, будзеш жыць з ёю, як багаты буржуа.
Ён зрабiў нейкi няпэўны жэст i заклапочана пакiваў галавой. А я спакушаў далей:
- Ды цяпер ты можаш ажанiцца з кiм захочаш. I калi ёсць у цябе на прыкмеце жанчына i здаецца табе непрыступнай...
Рабэр навастрыў вушы, i ўпершыню я ўбачыў, як загарэўся ў яго вачах агеньчык маладой страсцi.
- Няўжо я змагу ажанiцца з мадмуазэль Бружэр?
- А хто яна, гэтая мадмуазэль Бружэр?
- Ды не... Я пажартаваў. Гэта старшая прыказчыца ў нашай краме. Такая жанчына! Але што я для яе... Пустое месца... Яна i ў мой бок не глядзiць...
Я запэўнiў яго, што нават з дваццатай часткай таго багацця, якое я даю яму, ён зможа ўзяць замуж самую лепшую "старшую прыказчыцу" ў Парыжы.
- Ах, мадмуазэль Бружэр! - паўтарыў ён. - Не, куды там!..
Боль у сэрцы не праходзiў. Я паклiкаў афiцыянта i хацеў разлiчыцца, але Рабэр апярэдзiў мяне:
- Не, не. Што вы! Я сам.
Я з задавальненнем паклаў свае грошы назад у кiшэню. Мы ўсталi. Музыканты ўжо складалi свае iнструменты. Патухлi гiрлянды электрычных лямпачак. Рабэру не трэба было асцерагацца, што яго ўбачаць разам са мной.
- Я правяду вас, - сказаў ён.
Сэрца ныла. Я папрасiў Рабэра не iсцi так хутка i сказаў яму, што мне спадабалася, што ён не спяшаецца дарвацца да грошай.
- Толькi вось калi сёння ноччу я памру, - дадаў я, - ты страцiш вялiкае багацце.
Ён пацiснуў плячыма i даволi абыякава аднёсся да такой бяды. Хоць у цэлым я, вядома, парушыў спакой гэтага маладога чалавека. Ростам ён быў ужо роўны са мной. А цi набудзе ён калi-небудзь арыстакратычныя замашкi? Вельмi ўжо нiкчэмны выгляд меў гэты прыказчык, мой сын, мой спадчыннiк... Я паспрабаваў надаць нашай размове душэўны характар, пачаў гаварыць яму, што страшэнна каюся, перажываю, пакутую, што пакiнуў без дапамогi яго з мацi. Ён, мусiць, здзiвiўся: ён лiчыў, што я абышоўся з iмi "па-людску". Як-нiяк хоць грошы пасылаў... Ёсць такiя, хто й гэтага не зрабiў бы. I дадаў страшныя словы: "Тым больш што не вы першы ў яе былi..."
Сынок, вiдаць, не меў нiякай спагады i лiтасцi да сваёй мацi... Падышлi да майго дома, i ён нечакана сказаў:
- Можа, мне памяняць прафесiю... Заняцца чым-небудзь такiм, каб бываць на бiржы... Тады прасцей было б растлумачыць, адкуль у мяне такiя грошы.
- I не думай, Рабэр! Ты што?! Звяжашся з бiржай - загiнеш!
Ён заклапочана глядзеў на тратуар.
- Я ўсё пра гэтыя падаткi думаю. А раптам iнспектар пачне дапытвацца...
- Зразумей жа ты нарэшце, што твае грошы будуць ляжаць у сейфе, i нiхто на свеце, акрамя цябе, не мае права адмыкаць сейф...
- Яно-то так. Але, ведаеце...
Я не вытрымаў i ляснуў дзвярыма перад яго носам.
XV
Калез.
У акно б'ецца муха. Перада мной бязлюдныя палеткi. Завывае вецер. Гонiць цяжкiя хмары. Iх цень плыве па раўнiне. Нечакана ўсё сцiхла. Мёртвая цiшыня... Так заўсёды бывае перад навальнiцай. "Тата, i вiнаграднiкi грому баяцца..." вось у такi самы дзень гадоў трыццаць таму назад так сказала наша Мары.
I зноў я ўзяў у рукi свой сшытак. Прыглядаюся да свайго почырку. Вось ён якi цяпер стаў... Я ўсё ж такi давяду да канца мой расказ. Цяпер я ведаю, каму прызначана гэтая споведзь. Давядзецца толькi знiшчыць тыя старонкi, ад якiх iм стане страшна. Я i сам сёе-тое не магу тут спакойна чытаць. Спыняюся на кожным радку, думаю, успамiнаю. Вось такi я чалавек, чалавек сярод людзей, такi я... Вас, можа, нудзiць ад такiх, як я, - а я тым не менш ёсць, я iсную...
