Джон Стейнбек - Гронкi гневу (на белорусском языке)
Калi б дзядзьку Джону не было пяцiдзесяцi i не быў бы ён па праву роднасцi адным з важакоў сям'i, ён палiчыў бы за лепшае адмовiцца ад пачэснага месца побач з вадзiцелем i з радасцю ўступiў бы яго Ружы Сарона. Але гэта выключалася, бо яна была яшчэ маладая, i да таго ж жанчына. Дзядзька Джон адчуваў сябе нiякавата, засяроджаныя, неспакойныя вочы яго глядзелi тужлiва, i ў моцным хударлявым целе адчувалася напружанасць. Амаль усё жыццё адзiнота адгароджвала яго ад людзей, ад натуральных чалавечых пачуццяў. Але пачуццi спелi, збiралiся ўсярэдзiне i нарэшце вырывалiся вонкi. Тады ён прагна накiдваўся на ежу i аб'ядаўся да рвоты, або глушыў самагон цi вiскi, пакуль не ператвараўся ў бяссiльнага паралiтыка з чырвонымi слязiстымi вачамi, альбо пажадлiва распуснiчаў з якой-небудзь шлюхай у Салiсе. Пра яго расказвалi, што аднойчы ён дабраўся да самага Шоўнi i паклаў адразу трох прастытутак у адну пасцель i цэлую гадзiну шумна валтузiўся з трыма абыякавымi жаночымi целамi. Але, чым-небудзь насыцiўшыся, дзядзька Джон хадзiў сумны, прысаромлены i, як i раней, адзiнокi. Хаваўся ад людзей i стараўся загладзiць сваю вiну падарункамi. Крадком забiраўся ў дамы i засоўваў дзецям пад падушкi жавальныя гумкi, сек дровы i не браў за гэта грошай. Раздаваў другiм усё, што ў яго было, - сядло, каня, пару новых чаравiкаў. Тады нiкому не ўдавалася пагаварыць з iм, бо ён уцякаў, а калi сутыкаўся з людзьмi твар у твар, ён сцiнаўся i паглядаў на iх спалоханымi вачамi. Смерць жонкi i доўгiя месяцы самоты, што настала пасля таго, далi свой плён - згрызоты сумлення i сорам, i адзiноту яго нiшто не магло парушыць.
Але было i такое, чаго ён нiяк не мог пазбегнуць. I вось цяпер дзядзька Джон едзе побач з вадзiцелем, бо ён быў адным з галоў сям'i, а сям'ёй трэба кiраваць.
Тры чалавекi, што сядзелi ў кабiне, панура вярталiся дамоў па пыльнай дарозе. Эл, схiлiўшыся над рулём, паглядаў то на дарогу, то на прыборны шчыток - сачыў за стрэлкай амперметра, якая падазрона падрыгвала, за iндыкатарамi ўзроўню гаручага i нагрэву. I ён у думках адзначаў слабыя месцы ў паводзiнах машыны. Прыслухоўваўся да падвывання - можа, у заднiм мосце не хапае масла; чуйным вухам сачыў за работай клапанаў. Ён трымаў руку на рычагу пераключэння скорасцей, адчуваючы далонню работу механiзма счаплення. Нацiскаў на педаль правяраў тармазныя калодкi. Можа, Эл iншы раз i блудзiў, як казёл, але цяпер ён адчуваў сваю вялiкую адказнасць - за грузавiк, за яго ход, за яго стан. Калi што-небудзь разладзiцца, гэта будзе яго вiна, i хоць нiхто не скажа яму i слова папроку, усе, i найперш сам Эл, будуць ведаць, што вiнаваты ён. I Эл правяраў машыну, сачыў за ёю, прыслухоўваўся да яе. Твар яго быў сур'ёзны, поўны пачуцця адказнасцi. I ўсе паважалi яго i тую адказнасць, з якой ён ставiўся да свайго абавязку. Нават бацька - галава сям'i - з ахвотай узяў бы гаечны ключ i выканаў бы распараджэннi Эла.
Усе на грузавiку былi змораныя. Руцi i Ўiнфiлд стамiлiся ад вулiчнага тлуму, ад натоўпу, ад вымольвання ў бацькi лакрычных ледзянцоў; яны стамiлiся ад таго захаплення, якое выклiкаў у iх дзядзька Джон, калi ён употайкi соваў iм у кiшэнi жавальныя гумкi.
I людзi, што сядзелi побач з вадзiцелем, былi змораныя, узлаваныя i сумныя, бо iм удалося выручыць толькi васемнаццаць даляраў за ўсю рухомасць з фермы - за коней, за фургон, за iнвентар i за ўсю мэблю. Васемнаццаць даляраў. Яны навалiлiся на скупшчыка, спрачалiся з iм, але адступiлi, калi iнтарэс яго раптам звяў i ён заявiў, што яму нiчога не трэба нi за якую цану. Тады яны зразумелi, што прайгралi, здалiся i атрымалi на два даляры менш, чым скупшчык прапанаваў iм спачатку. I цяпер яны ехалi стомленыя i запалоханыя, бо iм давялося сутыкнуцца з рэчаiснасцю, якую яны не разумелi, i рэчаiснасць гэтая перамагла. Яны ведалi, што запрэжка з фургонам каштуюць куды даражэй. Яны ведалi, што скупшчык выручыць за iх значна больш, але як зрабiць гэта самiм, заставалася загадкай. Гандаль быў для iх таямнiцай.
Пераводзячы вочы з дарогi на прыборны шчыток, Эл сказаў:
- Малойчык гэты не тутэйшы. Гаворка ў яго не мясцовая. I адзежа таксама нейкая не такая.
I бацька паяснiў:
- Калi я заходзiў у скабяную краму, я гутарыў там са знаёмымi. I яны сказалi, што шмат такiх сюды наехала, скупляюць усё, што людзi вязуць на продаж перад ад'ездам. Заезджыя гэтыя парадкам нажываюцца на нас. А мы зрабiць не можам нiчога. Можа, трэба было Томi з намi паехаць. Ён, магчыма, даражэй прадаў бы.
Джон сказаў:
- Але ж скупшчык i браць нiчога не хацеў. Не назад жа цягнуць.
- Мае знаёмыя там, у краме, наконт гэтага мне гаварылi, - сказаў бацька. Скупшчыкi заўсёды гэтак робяць. Запужваюць людзей. Мы проста не ведаем, як з iмi справу весцi трэба. Мацi вельмi засмуцiцца. Зазлуе i засмуцiцца.
Эл сказаў:
- А калi ты, та, думаеш ехаць?
- Яшчэ не ведаю. Вечарам усё абмяркуем i вырашым. Я рады, што Том вярнуўся. З душы камень звалiўся. Том добры хлапец.
- Тут адзiн казаў, што Том даў падпiску. I быццам бы праз гэта яму нельга адлучацца з нашага штата, а калi паедзе i пападзецца, дык яго на тры гады пасадзяць.
Бацька здрыгануўся:
- Так i сказалi? Як табе здалося - яны ведаюць, што кажуць? Можа, проста трэплюцца?
- Хто iх ведае. Яны гаварылi мiж сабой, а я не выдаў iм, што ён мой брат. Стаяў побач i слухаў.
Бацька сказаў:
- Божа мой, не думаю, што гэта праўда! Нам без Тома нiяк. Я спытаюся ў яго. Непрыемнасцей i без таго досыць - не хапае яшчэ, каб за намi гналiся. Спадзяюся, гэта няпраўда. Трэба з iм пагаварыць начыстую.
Дзядзька Джон сказаў:
- Том сам ведае, як яму быць.
Усе змоўклi. Грузавiк грукатаў па дарозе. Матор барахлiў, стукацеў, тармазныя цягi бразгаталi. Колы парыпвалi, як драўляныя, са шчылiны ў каўпачку радыятара струменьчыкам вырывалася пара. За грузавiком вiўся чырвоны слуп пылу. Ён з грукатам адолеў апошнi пад'ём, калi палова сонечнага дыска яшчэ вiсела над рысай гарызонту, i, нырнуўшы ўнiз, пад'ехаў да дома, калi сонца зусiм схавалася. Тармазы завiшчалi, i гук гэты адцiснуўся ў Элавым мазгу словамi: "Усё - пракладка паехала".
Руцi i Ўiнфiлд з вiскам пералезлi цераз борт i саскочылi на зямлю. Яны крычалi:
- Дзе ён? Дзе Том? - I раптам убачылi яго каля дзвярэй i збянтэжана спынiлiся, потым паволi падышлi i нясмела зiрнулi на брата.
I калi Том сказаў: - Вiтанне, малыя, як справы? - яны адказалi:
- Вiтанне! У нас усё добра, - i, стаўшы ўбаку, пачалi разглядаць свайго вялiкага брата, якi забiў чалавека i сядзеў за гэта ў турме. Iм прыгадалася, як яны гулялi ў турму ў куратнiку i ваявалi мiж сабой за права быць арыштантам.
Конi Рыверс зняў з задняга борта высокую папярэчыну, саскочыў з грузавiка i памог Ружы Сарона злезцi; i яна з годнасцю прыняла яго дапамогу i ўсмiхнулася сваёй усёведнай, самазадаволенай усмешкай, неяк манерна скрывiўшы куткi губ.
Том сказаў:
- Ды гэта ж Разашарна! А я не ведаў, што ты разам з iмi прыедзеш.
- Мы iшлi пеша, - сказала яна. - Машына нас дагнала i падвезла. - I дадала: - Пазнаёмся з Конi, маiм мужам. - Яна прамовiла гэта, як велiкасвецкая дама.
Том i Конi павiталiся за руку, змерыўшы адзiн аднаго позiркам, уважлiва прыглядаючыся адзiн да аднаго, i засталiся задаволеныя гэтым аглядам. Тады Том сказаў:
- Я бачу, ты часу марна не трацiў.
Ружа Сарона апусцiла вочы на свой жывот:
- Нiчога ты не бачыш, рана яшчэ.
- Мне мама сказала. Калi ж гэта будзе?
- О, не хутка. Зiмой, не раней.
Том засмяяўся:
- Значыць, народзiш яго на апельсiнавым ранча, га? У беленькiм домiку сярод апельсiнавых дрэў?
Ружа Сарона памацала жывот абедзвюма рукамi.
- Нiчога ты не бачыш, - сказала яна, усмiхнуўшыся сваёй самазадаволенай усмешкай, i пайшла ў дом.
Вечар быў спякотны, з захаду ўсё яшчэ напорыста праменiлася святло. I, не чакаючы клiчу, уся сям'я сабралася каля грузавiка, i сямейны з'езд, сямейная рада пачала сваё паседжанне.
У вэлюме вячэрняга святла чырвоная зямля здавалася празрыстай, быццам яна раздалася ва ўсе бакi, i кожны камень, слуп i будынак набылi аб'ёмнасць i цэльнасць, не прыкметныя воку пры дзённым святле; i ўсе прадметы неяк больш, чым удзень, вылучалiся з астатнiх. Слуп быццам стаяў сам па сабе, аддзялiўшыся ад зямлi i ад кукурузных палёў, што рассцiлалiся за iм. А кожнае кукурузнае сцябло нiбы расло паасобку, не злiваючыся з астатнiмi; i касматая вярба стаяла сама па сабе, асобна ад другiх дрэў. Зямля нiбы падсвечвала вячэрняе сутонне. Заходняя сцяна шэрага, нефарбаванага дома серабрылася, як месяц. У гэтым святле шэры, зацярушаны пылам грузавiк, што стаяў на двары насупраць дзвярэй, прывiдна выступаў з прыцемак, быццам у таямнiчай далечы стэрэаскопа.
Вечарам з людзьмi таксама адбылася перамена. Яны злiлiся з бессвядомым жыццём прыроды. Яны падпарадкоўвалiся iмпульсам, што пакiдалi толькi лёгкi след у iх свядомасцi. Вочы iх глядзелi засяроджана i спакойна, i вочы гэтыя таксама здавалiся празрыстымi i яснымi ў вячэрнiм прыцемку - празрыстыя i ясныя вочы на запыленых тварах.
Сям'я сабралася на самым галоўным месцы - каля грузавiка. Дом быў мёртвы, палi былi мёртвыя, але грузавiк уяўляўся iм нечым жывым, асновай iх далейшага iснавання. Дапатопны "гудзон" з памятым, абабiтым кажухом радыятара, са зношанымi хадавымi часткамi, скрозь аблепленымi маслянiстымi згусткамi пылу, з нашлёпкамi чырвонага пылу на месцы каўпакоў на ўтулках колаў - гэтая паўлегкавая, паўгрузавая машына, няўклюдная, з высокiмi бартамi, цяпер была iх новым сямейным ачагом, асяродкам iхняга жыцця.
