Сократ Янович - Сьцяна (на белорусском языке)
"Адыходжу я, як дзень. Будзь ты добры людзям. Усе яны - бедныя", паўголасам прамовiў Сьцяпан.
- Што?
- Дробязь, пане сяржант. Гэта словы мацi... жаночыя.
- Ага...
- Вы, пане сяржант, залiшне наракаеце на мяне. Давайце, падпiшу вам пратакол.
- Нельга нiкога прымушаць выявiць сваю вiну шляхам самаабвiнавачаньня. Яе трэба, звычайна, даказаць, - павучаў ён Сьцяпана. - Гэта прынцып, дзякуючы якому магчыма аб'ектыўна сьцьвярджаць факты.
- Не было маiм намерам затойваць вiну.
- А вы, скажэце, не падумалi аб тым, што, зьнiшчаючы сябе, зьнiшчаеце й справу, у iмя якой, калi верыць вам, iнсцэнiзавалi гэтае вiдовiшча? Акампраметоўваецеся, пане Сумленевiч, - ён давяраў Сьцяпану ў вадным: - Калi магу вам раiць, дык тое, каб вы паклапацiлiся прадставiць доказы жончынай здрады. Мы, як мiлiцыя, гэтым не займаемся - замнога было-б работы... Ну, падпiсвайце вы сваю аферу, - сяржант падсунуў Сьцяпану пратакол, складзены дбайным почыркам. - Ах, пане Сумленевiч, пане Сумленевiч...
Сьцяпан дакладна ўчытваўся ў кожны радок пратаколу.
- Дасьце мне копiю яго?
- Вы ня ведаеце, што ў нас не бывае копiй?
- Будзеце дапытваць сьведкаў?
- Адкажу вам: будзем. Што яшчэ вы хочаце ведаць ад мяне?
- Цi магу я сустрэцца з капiтанам?
- Дзеля чаго вам гэта патрэбна?
- Дзеля дадатковых паказаньняў...
- Можаце зрабiць гэта ў мяне. Слухаю вас.
- Я, таксама, i па iншай справе хачу пабачыцца з капiтанам.
- Па якой?
- Даўняй, пане сяржант. Вас я буду хвалiць...
- Самi зьвяжэцеся вы з капiтанам. Па тэлефоне, - ён прадыктаваў Сьцяпану нумар. - Дамовiцеся, пагаворыце... Да пабачэньня, пане Сумленевiч.
- Яшчэ выклiчаце мяне?
- Калi спатрэбiцца...
- Да пабачэньня.
Клямка вылазiла зь дзьвярэй,i Сьцяпан павярнуўся да сяржанта, каб сказаць яму пра гэта. Але ён, ужо грабучыся ў папках, не глядзеў на Сьцяпана й, вiдаць, думаў пра штосьцi чарговае (у яго пачыналася лысiна, ад патылiцы). Адтапыраныя вушы прасьвечвала яму сонца, быццам натлушчаную паперу. Камарынай хмурынкай вiраваў пыл, ад сярэдзiны пакоя ў куты, за жалезную шафу й недагледжаны фiкус, пакiрачаны, як змарожанае дрэва.
У няветраным калiдоры сьмярдзела мышамi.
У дзяжурнага камэндатуры даведаўся Сьцяпан, што капiтан зьявiцца каля першай гадзiны.
- Вас выклiкалi?
- Не.
Сьцяпан выйшаў на вулiцу (наблiжалася дванаццатая). "Пабуду на сьвежым паветры, - пастанавiў ён, кiруючыся ў сквэрык. - Падрыхтуюся да размовы. Абавязкова! Мне нельга давярацца яснасьцi думкi... Даволi iншага разуменьня яе, каб - заблудзiць, трапiць у блытанiну. Значыць, - Сьцяпану пацела над левым вухам, - перш за ўсё я давяду яму да ведама..."
Капiтан затрымаўся ў горадзе.
Сьцяпан, апынуўшыся ў сквэрыку, сам зьдзiвiўся тым, чаму гэта толькi цяпер скемiў ён, што яму няма з чым iсьцi да капiтана?! "Вызвалiўся я ад лёгiкi сну? Прачнуўся - са стану перавагi жаданьня над разважлiвасьцю?.."
На клюмбах цьвiлi кветкi. Iх матыльковыя колеры казачна адрозьнiвалiся на фоне густой зеленi аздобнага тут кустоўя. Гэтую выспу жывой прыгажосьцi прыкра расьцiнала асфальтаваная сьцежка, на якой сохлi растаптаныя чарвякi, быццам дробненькае сухападзьдзе. Сьцяпан сеў на кульгавую лаву паркавага фасону, у цяньку. Адсюль убачыў ён, як да ўваходу ў будынак камэндатуры сьпяшаўся капiтан, з сумкай, бы забiты работай бухгальтар. "I я хацеў да яго йсьцi, займаць яму час гутаркай пра старшыню, якi, з сыфiлiсам, увосень ляжаў у шпiталi? - думаў Сьцяпан. - Тлумачыць: дапусьцiўся я крымiнальнага ўчынку знарочна, дзеля магчымасьцi аскандалiць праныру, якому ўсялякае ўдаецца, бадай, таму, што ягоная дзейнасьць адпавядае калектыву, бо ўсяго жменька, толькi жменька, працаўнiкоў каапэратыву заўважае ў паводзiнах старшынi цванага госьця. Ды, хiба, кiраўнiк установы павiнен быць даверлiвай разяваю? Якiм правам наважваюся я павучаць iншых? Таму, што яны паддаюцца ашуканскаму аўтарытэту? Леваму! - уявiўся яму самаздаволены старшыня. - Капiтан папрасiў-бы ў мяне прабачэньня за тое, што няма ў яго свабаднейшай хвiлiны, каб выслухаць... Гэта было-б далiкатнай адмовай, просьбай ня ўцягваць яго ў блазноту - Сьцяпан вышукоўваў вострае ў свой адрас, каб вывесьцi рацыi ў сваю абарону; схiляўся ён да таго, што суд адбудзецца, усё-такi, над iм. - Я не лiчу важным тое, што будуць гаварыць пра мяне. Людзi, так цi iнакш, стануць задумоўвацца, смакаваць мае матывацыi, браць на зуб аргуманты, сумнявацца. Сутнасьць роздумаў - у сумненьнях? - Ён устаў i прайшоўся. - У маiм характары адсутнiчаюць правадырскiя рысы. Вiдавочнае тое ад дзяцiнства. Я не спрабоўваю кiмсьцi кiраваць, у мяне няма iнстынкту панаваньня, гвалтоўнай барацьбы з асяродзьдзем за свой пункт гледжаньня. Гэта ў мяне ад бацькоў, ад мацi, ад яе сялянскай звычкi падпарадкоўвацца камусьцi, пагаджацца. Ах, зь якой асалодай перажываў-бы я, няхай сабе й грубiянскую, задаволенасьць мною шэфа! Знаходзiўся-б я ў пастаяннай гатоўлiвасьцi для кажнюткага яго загаду, калi-б мог мець тую ўпэўненасьць, што зьвязаўся з сумленным чалавекам. З гэткiм, якi не пасаромеўся-б сьлёзаў, каб аплакаць iмi свае памылкi. Не была-б мне страшнай з такiм чалавекам нават подласьць; хапала-б высакароднасьцi яго мэты. Хто ведае, цi не пакiнуў-бы я Кiру дзеля вышэйшай рацыi, хоць i не маёй... Я страшэнны! Я - народжаны янычар, казённая адзiнка. Мой бунт супроць кiраўнiцтва зьяўляецца вынiкам таго, што яно адкiнула, жаданыя мною яму, паслугi? Нясьпелы я? Не дарос да сытуацыi? Эт, прыстасоўваюся да вымогаў суду... - Сьцяпан сеў на кукiшкi перад кустом зь бела-ружовым квецьцем i зь дзiцячай сур'ёзнасьцю вывучаў формы пялёстак. - Высокi суд! Я ведаю й разумею тое, што дапусьцiўся дрэннага ўчынку, прычынiў шкоду прыватнай уласнасьцi грамадзянiна старшынi. Сам я прызнаўся ў тым перш, чымсьцi пакрыўджаны пасьпеў скласьцi скаргу супроць мяне. Чаму я так зрабiў? У чым сутнасьць таго, што зусiм сьвядома вырашыў я стаць перад судом? - Сьцяпан дайшоў да канца сьцежкi, да берагу вулiцы, па якой iмчалi машыны. - Адкажу я на тое коратка: мой абвiнаваўца мае на сваiм сумленьнi столькi благога, што маё пачуцьцё справядлiвасьцi патрабавала ад мяне хоць невялiкай адпомсты яму. Не, не па асабiстых меркаваньнях; iх у мяне не было. Дзейнiчаў я як абражаны член грамадзкасьцi, якую ганебна ўводзяць у зман i ад iмя якой праводзiцца глум над ёю-ж! Старшыня - давераны яму - каапэратыў пераўтварае ў спадчынны фальварак! Грамадзкую маёмасьць мае ён за нiшто. Купленыя каапэратывам - за мяжой машыны бескарысна iржавеюць у Бацiкаўскай базе або, у лепшым выпадку, бяруць iх сабе розныя безадказныя асобы, бы армейскае дабро, пакiнутае адступаючым бокам у нечуванай вайне; зладзеi раскрадаюць наш цымант, цэглу, абагравальнiкi, электрычную iнсталяцыю. Вывозяць яны тое масава, грузавiкамi i ўдзень! Камбiнатарства сталася ў нас маральнай нормай. Душыць мяне неспакой. Магчыма, галаслоўны я й забаўны маньяк? Сяржант пазяхаў, слухаючы маё паказаньне... Дзесьцi, мабыць, знаходзiцца цалкам вiдавочная памылка ў маёй задуме, можа, ня столькi памылка, колькi, звычайна, iдыятызм, варты ўсяго пашаны, бясьпечны асяродзьдзю сваёй просталiнейнасьцю. Гм, трэба мне мець на ўвазе тактыку, абарону. Кiру ўмешваць у гэтую справу нiяк нельга. Да чаго дайшло!.. Падпал мною легкавой машыны як дзеяньне ў стане афэкту, несумненна, паменшыла-б маю кару й, адначасова, не перакрэсьлiла-б значэньня сказанага наконт старшынi - падчас судовага разбору. Не перакрэсьлiла-б? Гэта-ж, усё-такi, былi-б апраўданьнi абвiнавачанага! Суд успрыняў-бы iх як праяву круцельства? Не пашкодзiць памятаць мне пра гэта. Самым надзейным варыянтам маiх судовых паказанняў застанецца, гм, аспэкт афэктацыi? Ну, але якiя падставы для таго? Старшыня намаўляў мяне шпiёнiць! Не, гэта ня тое... Што ты нi даказвай, усё акажацца ня тым. Забiўся я, халера, у сабачы кут! - Сьцяпан ступiў на тратуар. - Хоць бяры ты й прасi паратунку ў цесьця. - Ён, незнарок, сутыкнуўся з хлопцам, доўгавалосым; узаемна пакланiлiся яны сабе ў знак прабачэньня. - Студэнт, якi краў на навуку... Чуў я пра такога. Схапiў ён тры з паловай тысячы. Шчасьлiвы, ён забыўся запрасiць у рэстаран на чарку кагосьцi, каму павiнен быў быць удзячным за грошы. Выпала яму з памяцi? Потым угаворваў ён сябе, што лiшне клапацiўся: той, можа, ня пiў гарэлкi або не пажадаў-бы зьявiцца зь iм у публiчным месцы? Няпраўда! Студэнт пашкадаваў выдаткаў, мiжвольна пашкадаваў, безнамерана. Так, усё-ж апамятаўся й паслаў таму дабрадзею лiст зь перапросiнамi, якi й загубiў iх абодвух. Хтосьцi прачытаў яго, данёс куды трэба, нашумеў. Студэнт пракраўся. Чаму якраз студэнт? Чаму, скажам, ня лекар або ўраднiк? Паверыў я ў апавяданьне пра студэнта, як прадчуваньню памылкi? Як намёку на яе. У чым?.." - на выгляд несур'ёзная дылема хвалявала Сьцяпана.
24
Сьцяпан ня здолеў вырашыць той дылемы i ў нечаканую каманьдзiроўку ў Варшаву, куды яго папрасiлi ў сувязi зь вiзытам iнспэктара ў каапэратыве. Не давала яна супакаеньня яму, быццам трэшчына ў сьцяне. Здавалася Сьцяпану, што бачыць ён таго забывайку ў купэ вагона; нiчога, што нiколi не сустракалiся яны з сабою й нават ня ведаў ён, цi гэта быў беластачанiн. (Ехаў Сьцяпан у Варшаву з маладым барадатым незнаёмым, да якога ў Лапах падселася дзяўчына зь неўгамоннай весялосьцю.) Праўдападобна - здагадваўся ён наконт таго студэнта прасьцяцкая камбiнацыя маладзiка разгортвалася наступным чынам: было iх трох студэнт, шэф i падначалены яму, - Сьцяпан круцiў гузiк на пiнжаку. - Студэнт праводзiў сваю зьдзелку, менавiта, цераз падначаленага, якi не любiў свайго начальнiка, i то досыць адкрыта. Як было яму частаваць iх? Разам - разыкоўна для яго суадносiн зь iмi. Паасобна - навяло-б на яго падазрэньнi аб хiтраваньнi з адным супроць другога...
