Жан Сартр - Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)
Люсьена гэтыя словы ўсцешылi, i ён спытаў:
- I гэта надрукуюць?
- Вядома, у "Аксьёне". А можа, яшчэ i ў "Эко дэ Пары".
Люсьену карцела адразу паставiць подпiс, але ён падумаў, што гэта будзе не надта сур'ёзна. Ён узяў паперку i ўважлiва прачытаў.
- Ты, па-мойму, палiтыкай не займаешся, - сказаў Лемардан. - Увогуле, гэта твая справа. Але ты француз i маеш права таксама сказаць сваё слова.
Як толькi Люсьен пачуў: "маеш права сказаць сваё слова", - яго працяла раптоўная i невытлумачальная радасць. Ён падпiсаў. Ужо назаўтра ён купiў у кiёску "Аксьён Франсэз", але адозвы там не было. Яе надрукавалi толькi ў чацвер, i Люсьен знайшоў яе на другой старонцы пад загалоўкам "Французская моладзь праводзiць добры прамы ў скiвiцу мiжнароднаму жыдоўству". Яго прозвiшча фiгуравала таксама: спорнае, выразнае, яно было зусiм непадалёку ад прозвiшча Лемардана i здавалася такiм жа чужым, як Флеш цi Флiпо, што стаялi абапал; глядзець на яго было вельмi прыемна. "Люсьен Флёр'е, - падумаў Люсьен, - iмя селянiна, сапраўднае французскае прозвiшча". Ён уголас прачытаў усе iмёны, што пачыналiся на лiтару "Ф", i калi дайшоў да свайго, вымавiў яго так, нiбыта не пазнае. Потым ён сунуў газету ў кiшэню i радасны рушыў дамоў.
Праз некалькi дзён ён сам падышоў да Лемардана.
- Ты займаешся палiтыкай? - спытаў ён.
- Я сябра лiгi, - адказаў Лемардан. - Ты калi-небудзь чытаеш "Аксьён"?
- Не часта, - прызнаўся Люсьен, - раней мяне гэта мала цiкавiла. Але цяпер, па-мойму, погляды ў мяне пачынаюць мяняцца.
Лемардан зiрнуў на яго без нiякай цiкаўнасцi, са звычайным для сябе непрабiўным выглядам. У сама агульных рысах Люсьен расказаў яму пра тое, што Бержэр называў "збянтэжанасцю".
- Ты адкуль? - спытаў Лемардан.
- З Фероля. Там у майго бацькi завод.
- I колькi ты жыў там?
- Да другога класа.
- Тады ўсё ясна, - сказаў Лемардан, - ты проста страцiў корань. Чытаў Барэса?
- Чытаў - "Калету Бадош".
- Гэта не тое, - раздражнёна сказаў Лемардан. - Я ўвечары прынясу табе "Страчаны корань": дакладна твая гiсторыя. Там знойдзеш i сваю бяду, i як ад яе збавiцца.
Кнiга была ў зялёным скураным пераплёце. На першай старонцы гатычнымi лiтарамi было выбiта: "ех libris Андрэ Лемардана". Люсьен быў уражаны: яму нават у галаву не прыходзiла, што апроч прозвiшча ў Лемардана можа быць яшчэ i iмя.
Чытаць ён пачаў з вялiкiм недаверам: ужо столькi разоў яму спрабавалi растлумачыць яго асобу, столькi разоў пазычалi кнiгi, гаворачы: "На, пачытай, гэта якраз пра цябе". З сумнаю ўсмешкай Люсьен падумаў, што ён зусiм не той, каго можна было б раскласцi вось так - у некалькiх фразах. Эдыпаў комплекс, Збянтэжанасць - якiя ўсё гэта дзiцячыя глупствы i як усё гэта далёка! Але ўжо з першых старонак ён адчуў зацiкаўленасць: сама галоўнае, гэта была не псiхалогiя - псiхалогiяй Люсьен быў сыты па горла, - юнакi, пра якiх расказваў Барэс, былi не нейкiя абстрактныя тыпы цi дэкласаваныя элементы накшталт Рэмбо i Верлена, гэта былi не хворыя, падобныя да гультаяватых венскiх паненак, з якiмi рабiў свае псiхааналiтычныя вопыты Фрэйд. Барэс пачынаў з таго, што апiсваў iх асяроддзе, сям'ю: усе яны атрымалi добрае выхаванне, у правiнцыi, у трывалых традыцыях; i нарэшце Люсьен палiчыў, што да яго вельмi падобны Стурэль. "Значыць, усё так i ёсць, - падумаў ён, - я страцiў корань". Ён падумаў пра маральнае здароўе сямейства Флёр'е, здароўе, якое можна набыць толькi ў вёсцы, пра iх фiзiчную сiлу (яго дзед згiнаў бронзавую манету ўсяго двума пальцамi); ён з хваляваннем успомнiў ферольскiя ўсходы - як ён уставаў, па-воўчы, каб не пабудзiць бацькоў, краўся на вулiцу, сядаў на ровар i - вось ужо яго ахiнаў сваёю мяккай вынегай мiлы краявiд Iль-дэ-Франса. "Я заўжды ненавiдзеў Парыж", - з пачуццём падумаў ён. Потым ён узяўся чытаць "Сад Берэнiчэ"; час ад часу ён адкладаў кнiгу ўбок i, уперыўшыся вачыма ў пустату, пачынаў разважаць: вось iзноў яму прапануюць характар i нейкi лёс, сродак унiкнуць невычэрпнага словаблудства свядомасцi, метад вызначыць i ацанiць сябе. Але наколькi больш за Фрэйдавых гнюсных i юрлiвых жывёлiн яму падабалася гэтая поўная вясковымi пахамi неўсведамлёнасць, якую яму падносiў Барэс. I каб авалодаць такiм падарункам, Люсьену трэба было спачатку адкiнуць бясплённае i небяспечнае самаўзiранне, пачаць вывучаць зямныя i падземныя скарбы Фероля: ён мусiць адкрыць сабе сэнс хвалiстых узгоркаў, што спускаюцца да Сэрнеты, павярнуцца душой да гiсторыi i геаграфii чалавецтва. Цi нават прасцей - ён павiнен вярнуцца ў Фероль, жыць там, i ён зноў убачыць каля сваiх ног гэты родны, бяскрыўдны i такi жыццятворны край, яго бязмежныя нiвы i раскiданыя мiж iмi лясы, крынiцы i травы, гэты сiлкавальны гумус, з якога Люсьен зможа нарэшце ўзяць неабходную сiлу, каб зрабiцца начальнiкам. Пасля такiх летуценняў Люсьен адчуваў сябе ўзбударажана, i часам яму нават пачынала здавацца, што ён таксама знайшоў свой шлях. Цяпер, моўчкi седзячы побач з Мод i агарнуўшы яе за талiю рукою, ён чуў, як у iм гучаць, звiняць словы, урыўкi фраз: "аднавiць традыцыю", "зямля i тыя, хто ў ёй спачыў", - гэта былi глыбокiя, важкiя, бяздонныя словы. "Як усё гэта вабiць", - думаў Люсьен i ўсё ж не адважваўся паверыць: надта ўжо часта яму даводзiлася пасля адчуваць расчараванне. Ён выказаў сваю засцярожанасць Лемардану:
- Каб яно было так, дык усё было б надта проста.
- Мiлы мой, - адказаў Лемардан, - людзi адразу нiколi не вераць у тое, чаго яны хочуць: гэта трэба выпрабаваць на сабе.
Ён задумаўся крыху i дадаў:
- Табе варта было б пахадзiць з намi.
Люсьен пагадзiўся ўсёю душой, але не прамiнуў зазначыць, што захоўвае за сабой права быць вольным.
- Я прыйду, - сказаў ён, - але гэта мяне нi да чаго не абавязвае, Спачатку я хачу паглядзець i падумаць.
Таварыскасць юных камелотаў* зачаравала Люсьена; яны сустрэлi яго сардэчна i проста, i ён адразу адчуў сябе ў iх кампанii раскавана.
* Каралеўскiя камелоты - былая арганiзацыя французскiх раялiстаў.
Неўзабаве ён ведаў ужо ўсю Лемарданаву "банду", чалавек дваццаць студэнтаў, якiя амаль пагалоўна хадзiлi ў аксамiтных берэтах. Iх сходы адбывалiся на другiм паверсе ў пiўной "Пальдэр", дзе яны гулялi ў брыдж i на бiльярдзе. Люсьен пачаў часта завiтваць у пiўную i хутка ўразумеў, што яны яго прынялi, бо заўжды сустракалi крыкамi: "А, вось i наш прыгажун!" цi: "Да нас прыйшоў сапраўдны француз Флёр'е!" Але больш за ўсё Люсьена падкупляў iх вясёлы настрой: у iх не было нiякага педантызму, анi варожасцi, i пра палiтыку яны гаманiлi не часта. Проста спявалi, смяялiся, незласлiва шумелi цi скандавалi лозунгi ў гонар студэнцкай моладзi. Нават сам Лемардан, нiколi не забываючы пра сваю кiраўнiчую ролю, якую ў яго, зрэшты, нiхто не асмельваўся аспрэчваць, - i той дазваляў сабе ўсмiхнуцца. Люсьен жа болей маўчаў, ён блукаў позiркам па гэтых шумлiвых i мускулiстых юнаках i думаў: "Вось яна, сiла". Седзячы сярод iх, ён паступова адкрываў сабе праўдзiвы сэнс маладосцi; ён быў, аказваецца, зусiм не ў той штучнай зграбнасцi, якую гэтак цанiў Бержэр; маладосць - гэта была будучыня Францыi. Дый, зрэшты, у Лемарданавых прыяцеляў ужо не было зыбкага юнацкага шарму: гэта былi дарослыя людзi i многiя нават паспелi вырасцiць бараду. Пры ўважлiвым позiрку ў iх можна было разгледзець пэўную сваяцкую крэўнасдь: усе яны пакончылi з хiстаннямi i няўпэўненасцю свайго ўзросту, iм нiчога не заставалася зведаць, яны былi цалкам сфармаваныя i акрэсленыя асобы. Спачатку iх легкадумныя i грубаватыя жарты крыху шакавалi Люсьена: яны выглядалi зусiм неабдуманымi. Калi Рэмi паведамiў, што панi Дзюбюс, жонцы лiдэра радыкалаў, грузавiком адрэзала ногi, Люсьен чакаў, што хлопцы перш за ўсё выявяць хоць невялiкае спачуванне да свайго няшчаснага сапернiка. Але яны ажно зайшлiся ад смеху i, лопаючы сабе па ляжках, выкрыквалi: "Так ёй, старой чучцы!" i: "Малайчына шафёр!" Люсьен адчуў сябе трошкi нiякавата, але раптам уразумеў, што гэты вялiкi ачышчальны смех быў iх адмаўленнем: яны чулi небяспеку сваёй барацьбы i, не чакаючы нi ад каго подленькага шкадавання, не пакiдалi яму месца i ў сабе. Люсьен засмяяўся таксама. Пацiху-патроху свавольствы хлопцаў пачалi паўставаць перад iм у сапраўдным святле: пустымi яны здавалiся толькi звонку, па сутнасцi ж - гэта было сцверджанне пэўнага права; iх перакананнi былi настолькi глыбокiя, настолькi непахiсныя, што давалi iм права выглядаць фрывольна i са смехам, з кпiнамi ўспрымаць i адкiдаць прэч усё неiстотнае. Памiж чорным гумарам Шарля Мара i жартачкамi Дэсперо, напрыклад (а той цягаў у кiшэнi стары абрывак прэзерватыва, называючы яго Блюмавай крайняю плоццю), была толькi рознiца ва ўзроўнi.
У студзенi ва ўнiверсiтэце было аб'яўлена ўрачыстае пасяджэнне, падчас якога мелася адбыцца пасвячэнне ў ступень ганаровага доктара навук двух шведскiх мiнералогаў.
- Пабачыш, якi сёння будзе вясёленькi гвалт, - сказаў Лемардан, перадаючы Люсьену запрашальную картку.
Галоўная канферэнц-зала была напакавана бiтком. I калi Люсьен убачыў, як з гукамi "Марсельезы" ў яе ўвайшлi прэзiдэнт рэспублiкi i рэктар, яго сэрца моцна забiлася i ён спалохаўся за сяброў. Але амаль у той жа момант некалькi юнакоў паўскоквалi з месцаў i пачалi крычаць. Люсьену было прыемна пазнаць сярод iх Рэмi: той быў чырвоны, як памiдор, i, адбiваючыся ад двух мужыкоў, якiя цягнулi яго за пiнжак, гарлаў: "Францыя для французаў!" Але асаблiва прыемна было назiраць за адным пажылым панам, якi з выглядам шкадлiвага дзiцяцi дзьмуў у маленькую дудку. "Як гэта здорава", - падумаў Люсьен. Ён да душы ўпiваўся гэтым незвычайным спалучэннем упартай сур'ёзнасцi i шумлiвай гарэзлiвасцi, што дазваляла маладым здавацца больш сталымi i надавала старэйшым гэткую хлапечую чартаўшчынку. Люсьен паспрабаваў таксама адпусцiць пару жартаў, i некалькi разоў у яго атрымалася вельмi ўдала. А калi ён крыкнуў пра Эрыо: "Калi гэты памрэ ў сваiм ложку - значыць, Бога болей няма!" - ён адчуў, як у iм запаляецца святая нянавiсць. Ён моцна сашчапiў зубы i пачуў сябе гэткiм жа ўпэўненым, гэткiм жа згуртаваным, гэткiм жа дужым, як Рэмi цi Дэсперо. "Лемардан мае рацыю, - падумаў ён, - гэта трэба выпрабаваць на сабе, толькi так".
