Жан Сартр - Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)
Обзор книги Жан Сартр - Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)
Сартр Жан Поль
Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)
Жан-Поль Сартр
Начальнiкава дзяцiнства
Пераклаў Змiцер Колас
"Я проста чароўны ў гэтым анёльскiм гарнiтурчыку". Гэта панi Парцье так сказала маме: "Ваш сынуля сапраўдны цуд! Ён проста чароўны ў гэтым анёльскiм гарнiтурчыку". Пан Буфардзье падцягнуў Люсьена да сябе i, паставiўшы мiж каленяў, палашчыў за плечы. "Ды гэта ж дзяўчынка, - з усмешкай прамовiў ён. Ану, як цябе зваць? Жаклiна, Люсьена, Марго?" Люсьен густа пачырванеў i буркнуў: "Мяне зваць Люсьен". Ён быў i сам ужо не вельмi ўпэўнены, што ён не дзяўчынка: вельмi многiя абдымалi i цалавалi яго, называючы пры гэтым паненкай, i ўсе лiчылi, што ён вельмi прыгожанькi ў гэтай доўгай блакiтнай сукенцы з празрыстымi крылцамi, з голымi да плечаў ручкамi i такiмi бялявымi кудзеркамi. Люсьен баяўся, каб людзi раптам не вырашылi, што ён болей не хлопчык, бо тады пярэч - не пярэч, нiхто цябе слухаць не будзе, I яму нiколi ўжо не дазволяць расставацца з сукенкай, хiба што перад сном, а ранiцай, прачынаючыся, ён зноў будзе бачыць яе ў нагах каля ложка. А калi днём ён захоча пiпi, яму трэба будзе яе задзiраць, як Нанеце, i садзiцца на кукiшкi. I ўсе будуць казаць яму: "Мiлая мая любачка". "А можа, ужо так i ёсць, можа, я ўжо дзяўчынка?" Усярэдзiне ён адчуваў такую млявасць i слодыч, што яму рабiлася нават крыху млосна; словы зляталi з яго губ, прамоўленыя вельмi мяккiм, вельмi пяшчотным голасам, i, абыходзячы госцяў, ён раздорваў кветкi вельмi зграбнымi, плаўнымi рухамi; яму так i карцела пацалаваць сябе ў згiн рукi каля локця. Ён падумаў: усё гэта не па-сапраўднаму, гэта быццам. Яму вельмi падабалася, калi штось было быццам, а больш за ўсё ён навесялiўся ў апошнi дзень перад вялiкiм постам; яго прыбралi тады ў П'еро, i яны з Рыры лёталi, гарлалi, скакалi паўсюль i хавалiся пад сталамi. А мама дала яму лёгенькага плескача ларнетам i сказала: "Я ганаруся сваiм сынулькам". Яна была самавiтая i прыгожая - сярод усiх паняў яна была сама высокая i найтаўсцейшая. Калi Люсьен прабягаў каля доўгага, пакрытага белай сурвэткай буфета, тата, якi стаяў якраз побач i пiў з келiха шампанскае, ухапiў яго i, падняўшы на рукi, сказаў: "Ну што, паночку!" Люсьену захацелася заплакаць i сказаць: "Ну!" I ён папрасiў апельсiнавага напiтку, бо той быў вельмi халодны i яму заўсёды забаранялi яго пiць. Яму налiлi ўсяго на два пальцы ў зусiм маленькую шкляначку. Смак у напiтку быў дзiўны i лiпкi, але ён быў зусiм не такi ўжо халодны. Люсьен раптам прыгадаў, як яму, калi ён быў хворы, давалi пiць з апельсiнавым напiткам рыцыну. Ён загаласiў i супакоiўся толькi тады, калi апынуўся ў машыне, мiж мамай i татам. Мама прыцiскала Люсьена да сябе, яна была цёплая i духмяная, i мяккая ў сваёй ядвабнай сукенцы. Час ад часу ў машыне ўсё рабiлася белае, нiбы крэйда, Люсьен пачынаў лыпаць вачыма, браткi на мамiнай кофце вынырвалi з прыцемку, i ён раптам адчуваў iх водар. Ён трошкi яшчэ ўсхлiпваў, але ўсярэдзiне адчуваў прыемную вынегу, i казытанне, i нейкую ледзь прыкметную лiпкую слодыч, як у апельсiнавага напiтку; яму хацелася паплюхацца ў сваiх маленькiх начоўках, i каб мама мыла яго гумовай вяхоткай. Яму дазволiлi легчы ў мамiнай i татавай спальнi, як тады, калi ён яшчэ быў немаўлятка; ён смяяўся, рыпеў спружынамi на маленечкiм ложку, i тата сказаў: "Ён вельмi ўзбудзiўся". Яму далi трошкi вады, настоенай на апельсiнавых кветках, i ён убачыў тату без пiнжака.
Назаўтра Люсьен быў упэўнены, што нешта забыў. Ён выдатна памятаў сон, якi яму снiўся: тата i мама былi ў анёльскiм адзеннi. Люсьен голы сядзеў на гаршку, граў на бубне, а тата i мама ляталi вакол - гэта быў нейкi кашмар. Але да сну было нешта яшчэ: Люсьен, вiдаць, прачынаўся. I калi ён стараўся ўспомнiць, то бачыў доўгi чорны тунель, асветлены маленькай сiняю лямпачкай, вельмi падобнай да начнiка, што кожны вечар запальвалi ў бацькоўскiм пакоi. I недзе ў самай глыбiнi гэтага чорна-сiняга змроку нешта адбывалася - нешта белае. Ён сеў на падлогу каля мамы i ўзяў бубен. Мама сказала: "Золатка маё, ты чаго глядзiш на мяне такiмi вочкамi?" Люсьен апусцiў вочы i, ударыўшы ў бубен, крыкнуў: "Бом-бом-тарабом!" А калi мама адвярнула галаву, пачаў пiльна яе разглядаць, нiбы бачыў упершыню. Вядома, ён пазнаваў i сiнюю сукенку з палатнянаю ружай, i твар. Але цяпер нешта было трошкi iначай. Раптам яму падумалася, што - вось-вось, ён крыху яшчэ пра гэта падумае i знойдзе, чаго шукаў. Тунель асвяцiўся бледна-шэрым агнём, стала вiдаць, як там нешта варушыцца. Люсьен спалохаўся i закрычаў: тунель знiк.
- Што з табой, мiлая мая ясачка? - спытала мама. Яна апусцiлася побач на каленi i глядзела занепакоена.
- Я дурэю, - сказаў Люсьен.
Ад мамы добра пахла, але ён баяўся, каб яна да яго не дакранулася: яна здавалася яму нейкай дзiўнай. Зрэшты, i тата - таксама. Ён вырашыў, што болей нiколi не будзе спаць у iхнiм пакоi.
Наступнымi днямi мама нiчога не заўважала. Як i звычайна, Люсьен як хвосцiк бегаў паўсюль за ёю, трымаючыся за спаднiцу, балбатаў, як сапраўдны маленькi мужчына, i аднойчы папрасiў расказаць пра Чырвонага Каптурка. Мама ўзяла яго на каленi i, падняўшы палец, з усмешкаю пачала сур'ёзна распавядаць пра воўка i старую бабульку. Люсьен глядзеў на маму, паўтараючы: "А што тады?" - i час ад часу кратаў кудзеры, што звiсалi маме на шыю; але слухаць яе не слухаў, ён думаў - цi сапраўдная гэта яго мама? Калi яна скончыла казку, ён папрасiў:
- Мама, раскажы, як ты была дзяўчынка.
I мама пачала расказваць. Але можа быць, яна хлусiла. Можа быць, раней яна была хлопчык, i на яе ўвесь час надзявалi сукенкi - як на Люсьена тым вечарам, - i яна iх так i пачала насiць, прыкiдваючыся дзяўчынкай. Ён цiхутка памацаў прыгожыя мамiны рукi, якiя пад ядвабам здавалiся мяккiмi, нiбы масла. А што будзе, калi з мамы здымуць сукенку i яна надзене татавы штаны? Можа быць, у яе адразу пачнуць расцi чорныя-чорныя вусы? Ён з усяе сiлы сцiснуў мамiны рукi; у яго было такое ўражанне, што зараз проста ў яго на вачах яна ператворыцца ў якога страшнага звера цi, можа, абярнецца ў тую барадатую цётку, што ён бачыў на кiрмашы. Мама засмяялася, шырока разявiўшы рот, i Люсьен убачыў яе ружовы язык i глыбокую глотку: там было слiзка i брыдка, i яму захацелася плюнуць.
- Ха-ха-ха! - смяялася мама. - Як ты мяне цiснеш, маленькi ты мой чалавечак. Ану, сцiснi яшчэ мацней. Так моцна, як любiш.
Люсьен узяў прыгожую мамiну руку, унiзаную сярэбранымi пярсцёнкамi, i пакрыў яе дробнымi буськамi. Але назаўтра, калi мама сядзела побач i, трымаючы яго за рукi, каб ён не ўпаў з гаршка, сказала: "А-а-а, Люсьен, а-а-а, патужся, маё золатка, прашу цябе", - ён раптам перастаў тужыцца i, пераводзячы дых, спытаў: "А ты напраўду мая сапраўдная мама?" Яна адказала: "Дурненькi", - i запыталася, цi хутка ў яго што-небудзь выйдзе. З гэтага дня Люсьен быў упэўнены, што мама з iм грае камедыю, i ўжо нiколi больш не казаў, што ажэнiцца з ёй, калi вырасце. Зрэшты, у яго не было нiякага ўяўлення, у чым была гэта камедыя: можа быць, той ноччу з тунелем прыйшлi зладзеi i проста з ложка ўкралi яго маму i тату, а замест iх падклалi вось гэтых? Цi, можа, тата i мама былi сапраўдныя, але ўдзень яны выконвалi ролю, а ўначы рабiлiся зусiм iншыя? Ён мала здзiвiўся, калi раптам, прачнуўшыся ў калядную ноч, убачыў, як яны хаваюць у камiне цацкi. Назаўтра яны гаварылi пра Каляднага дзеда, i Люсьен рабiў выгляд, што верыць, але думаў, што гэта таксама ўваходзiць у ролю: гэтыя цацкi яны, напэўна, укралi. У лютым у яго пачалася шкарлятына, i ён вельмi весела бавiў час.
Калi Люсьен ачуняў, у яго ўзнiкла прывычка гуляць у сiрату. Ён сядаў пад каштанам, пасярод парослай траўкай палянкi, набiраў поўныя жменi зямлi i думаў: "Быццам я сiрата, i мяне завуць Луi. I быццам я не еў ужо цэлых шэсць дзён". Пакаёўка Жэрмена клiкала яго снедаць, i тады ён гуляў далей за сталом; тата i мама нiчога не заўважалi. Яны былi быццам зладзеi, якiя ўкралi яго, каб зрабiць сабе памагатага, такога ж зладзюжку. Але ён, як толькi паснедае, уцячэ i ўсiх iх выдасць. Ён еў i пiў вельмi мала: некалi ў кнiжцы "Прытулак Анёла-Заступнiка" ён прачытаў, што, калi вельмi згаладалы чалавек есць першы раз, ён павiнен з'есцi зусiм трошкi. Яго забаўляла, што ўсе вакол таксама гуляюць. Мама i тата гулялi, быццам яны мама i тата; мама гуляла, быццам вельмi хвалюецца, што яе золатка так мала есць, а тата гуляў, быццам чытае газету i часам круцiць перад носам у Люсьена пальцам i кажа: "Балябом, паночку!" I Люсьен таксама гуляў, але ўрэшце ўжо сам не ведаў у што. У сiрату? Цi ў тое, што ён Люсьен? Ён зiрнуў на графiн. Усярэдзiне зiхацеў маленькi чырвоны зайчык, якi скакаў у вадзе, i здавалася, што туды, у ваду, трапiла татава рука: яна была вялiзная i святлiвая, з маленькiмi чорнымi валасiнкамi на пальцах. У Люсьена раптам узнiкла ўражанне, што графiн таксама гуляе, быццам ён графiн. За ўсё снеданне ён так амаль i не дакрануўся да ежы i адвячоркам быў настолькi галодны, што ўкраў добры тузiн слiў, ад якiх ледзь не захварэў на нестраўленне. Тады ён падумаў, што яму надакучыла гуляць у Люсьена.
Зрэшты, перашкодзiць сабе ў гэтым ён быў няздольны, i яму ўвесь час здавалася, што ён гуляе. Яму хацелася быць такiм, як пан Буфардзье - такiм жа сур'ёзным i непрыгожым. Калi пан Буфардзье прыходзiў да iх на абед i, схiляючыся да мамiнай рукi, казаў: "Маё шанаванне, мiлая панi", - Люсьен стаяў пасярод гасцiнай i глядзеў на яго вачыма, поўнымi захаплення. Але ўсё, што адбывалася з Люсьенам, было несур'ёзна. Калi ён падаў i набiваў гузак, ён нават часам пераставаў плакаць i думаў: "Цi мне сапраўды такая ўжо вава?" Тады яму рабiлася яшчэ сумней, i ён яшчэ мацней плакаў. Аднойчы, калi ён пацалаваў маму ў руку i прамовiў: "Маё шанаванне, мiлая панi", - мама ўскудлацiла яму валасы i сказала: "Гэта нядобра, маё мышанё, нельга смяяцца з дарослых". Люсьен быў зусiм збiты з панталыку. Трошкi важнасцi яму ўдавалася набыць толькi ў першую i трэцюю пятнiцу месяца. Гэтымi днямi да мамы ў госцi прыходзiла шмат розных паняў, сярод якiх дзве цi тры заўсёды былi ў жалобе: Люсьену падабалiся гэтыя панi ў жалобе, асаблiва калi ў iх былi вялiкiя ступакi. Дый увогуле ён любiў быць сярод дарослых: яны былi такiя паважныя - з iмi нiколi не ўзнiкала думкi, што яны могуць забыцца ў ложку за такiмi рэчамi, якiя робяць маленькiя хлопчыкi; на iх заўсёды надзета столькi i такога цёмнага, што нават немагчыма ўявiць, што ў iх пад усiм гэтым ёсць. Калi яны збiраюцца разам, яны ядуць усякае рознае, i нават смех у iх такi важны; i ўсё так прыгожа, як на iмшы. Яны ставiлiся да Люсьена, як да сапраўднай асобы. Панi Куфэн садзiла яго сабе на каленi i, мацаючы за лыткi, абвяшчала: "Гэта найчароўнейшы красунчык, якога я калi-небудзь бачыла". Потым яна пачынала распытваць, што яму падабаецца, цалавала яго i пыталася, што ён хоча рабiць, калi вырасце. А ён то адказваў, што будзе вялiкiм генералам, як Жана д'Арк, i забярэ ў немцаў Эльзас-Латарынгiю, то хацеў быць мiсiянерам. I кожны раз ён шчыра верыў у тое, што кажа. Панi Бэс была высокая i дужая кабета з маленькiмi вусiкамi. Яна куляла Люсье на на спiну i, лашчачы, прымаўляла: "Вось мая маленькая лялечка". Люсьен быў зачараваны, ён дадушы смяяўся i курчыўся пад казытлiвымi ласкамi i ўяўляў сябе чароўнай маленькаю лялечкай, зробленай для дарослых; яму хацелася, каб панi Бэс распранула яго, памыла i паклала спаткi ў маленькай калысцы, як гумовага галышыка. I часам панi Бэс казала: "А лялечка ў нас размаўляе?" - i раптам нацiскала яму на жывот. Тады Люсьен прыкiдваўся завадной лялькай i сцiснутым голасам прамаўляў: "Пiп", - i яны абое смяялiся.
