Сократ Янович - Сьцяна (на белорусском языке)
Вялiкае Вока не стрываў-бы доўга пад крэпасьцю: зямля ля падножжа гораднi аказалася-б усыпанай касьцямi рыбак! Чырванаскурыя ваяўнiкi, босыя, адбягалiся-б прэч пад агнём са стрэльбаў, адпаўзалiся-б, ня могучы ступiць нагою... Ах, адбылася-б разьня... Трупы гнiюць, шыраць заразу. Спатрэбiлiся-б перамовы зь Вялiкiм Вокам, каб дазволiць яму забраць тую трухляцiну, ага. А што было-б, калi-б ён здагадаўся?..
- Катлетка смачненькая, - падселася да Сьцяпана Кiра. - Чаму ты не ясi? Ну, хоць кавалачак...
- Не падганяй мяне, Кiра. Я зьем, - Сьцяпан: "Калi-б я быў на месцы палкоўнiка Джона..." - Кажу табе, што зьем, значыць - зьем!
- Не надакучвай ты яму, - бессэнсоўна заступiлася за яго цешча. - Хворы... Слабы...
- Я налью яму гарбаты, - падхапiлася Кiра. - Моцнай, iндыйскай.
- Хочаш змарнаваць чалавека! Вунь, з павiдлам трэба! - цешча паставiла слоiк з чорнымi парэчкамi.
Кiра рэзка адказала матцы.
Ёй усё часьцей здаралася спрачацца са старою. "У яе гэта ад гаспадынiнскай ролi, - заключыў аб жонцы Сьцяпан. - Незайздроснае служэньне мужу нават жыцьцярадасную жанчыну пераўтварае ў мэлянхалiчнае стварэньне. Перакрэсьлiвае яе значнасьць. Яна стаецца неабходным дадаткам да кватэры, мэблi, пасьцелi, мараў... Каханьне, i тое ня можа тут нiчога зьмянiць. Наадварот, зацьмяняючы ўсьведамленьне аб'ектыўнага становiшча, закончваецца яно гвалтоўным выбухам скаргаў на мужа ды жалю да яго. Страсьць - толькi эпiзод жаданьня, iмя якому Мець. (Чорныя парэчкi, чуў Сьцяпан, узмацняюць нэрвы.) Прэм'ера яснасьцi выклiкае шок. Няўжо быў я сьведкам рэпэтыцыi таго ў Кiры?" - Сьцяпан страсануў крышынкi з пледу.
- Дзякую вам. Я лягаю хварэць далей.
- Смакчы глюкардыямiд, - сказала Сьцяпану цешча. - Гэта ўзмоцнiць тваё сэрца, - яна высыпала на плед некалькi цукерынак прафiляктычнага леку, - вось, дастала ў знаёмай...
Кiра вымывала ў кухнi гаршчок.
- Не пашкодзiла-б дастаць па знаёмстве крыху шчасьця на жыцьцё, - сказаў Сьцяпан. I не адумаўшыся: - Ну, каб хоць дзе-небудзь пазычыць яго!
Кожная зь iх зразумела яго па-свойму.
"Калi сапраўды яно так, што застуда наганяе нэрвозную ўзбуджанасьць, дык мне яшчэ далёка да выздараўленьня, - практыкаваўся Сьцяпан. - Я-ж, фактычна, у чужой хаце, а пляту такiя глупствы! I нашто мне гэта?! У чымсьцi падобны я да Кiры? У зносiнах са старшынёй? Ён-жа прапанаваў мне своеасаблiвы шлюб! Цi-ж ня так? Будзь маёй, э, сакрэтнай каханкай, мiлы Сумленевiч. Э, не пашкадуеш таго, - перакрыўляў яго Сьцяпан. - Божа мой, дай мне сiлу памяняць працу! Або нагоду дзеля гэтага. Го-го, лёс паказвае хвiгу... Умееш, Сумленевiч, толькi прасiць, кажа лёс. Прэч, баязьлiвец! Уцякай, бо сабакаў нацкую на цябе. Ну!.."
Пошукi новай працы. Лёгка сказаць сабе, што пакiну багну, у якой засеў па заднiцу, i вылезу на сухое месца. Неяк аднаго разу Сьцяпан выцягваў з кляткi цешчыну курыцу: падчапiў, дурную, рыдлёўкай ды ўдала выкiнуў на бераг. Яна, выратаваная, паляжала на баку, а потым, як бы сама ня верачы ў шчасьлiвую ёй падзею, села й разглядалася. Калi, мокрая й абясьсiлелая, урэшце падыйшла да iншых курэй на падворыку, тыя пачалi дзюбаць яе, бедную, i праганяць. Слабую й гiдкую! Яна хавалася ад iх, пераважна, у лапухох, што буйна расьлi мiж платамi; куры няхутка прынялi яе назад у чараду. Няўдалiца так i хадзiла збоку ад усiх, быццам у кожную хвiлю чакаючы ўдараў...
Зьмянiць працу. Ад чагосьцi трэба пры гэтым адмовiцца. Нешта - тут прайграць. У нечым камусьцi паддацца. Перабегчы з адной дарогi на другую, цераз аблагi або кустоўе, калечачыся й марнуючы адзеньне, са страхам... Зь iмклiвасьцю, якая, апроч адноўленай надзеi, наўрад цi да чаго наблiжае. Як паварот з бурлiвага возера ў затоку, каб зь iншага напрамку дасягнуць намечанае далёкае; мо' ўздоўж чаротаў i парослых лесам страмiзнаў, абаплываючы паўвостраў Высмалы...
Рабi што хочаш, а й так выйдзе на тое, што перайшоў ты на багацейшы заробак, дзеля якога трэба будзе апусьцiць хвост - пераканаесься - вельмi нiзка. Стаўкай будзе - выявiцца гэта табе - магчымасць звычайнага фiзычнага iснаваньня з хiлымi аздобамi накшталт асабiстага гонару або ўласнага, выключна ўласнага, пачуцьця годнасьцi.
"Залiшне я палохаюся?" - Сьцяпан дастаў зь бiблiятэчкi кнiжку, якую забываў прачытаць: "Мiкалай I i яго часы". За акном буркаў голуб, на выгнутай галiне сьлiвы. Адзiнокi, ён прылятаў сюды аднекуль з Садовай? З-за майстэрнi шапнiка, пагорбленага скнары, у якога дачка ўцякла з паручнiкам, як казалi, на чэскую гранiцу...
Голуба Сьцяпан бачыў ня раз; ён у чымсьцi быў яму патрэбны...
Не чыталася Сьцяпану.
I, наогул, замаркоцiўся ён.
У ваглядзе ўжо пяройдзенага ёсьць салiдная адлегласьць, што дазваляе назiраць за прадметам цi зьявай - поўнасьцю. Сьцяпана неспакоiла ўласная нецярплiвасьць у суадносiнах з асобамi, зь якiмi ён сутыкаўся на службе. У некаторай ступенi спалучаў ён гэта са сваiм становiшчам, з тым, што ня меў патрэбы змагацца за тое, што называлася нiштаватымi ўмовамi быту. Не даходзiў да яго непасрэдны сэнс намёкаў старшынi наконт матэрыяльнай карысьцi супражжа зь iм, i мёртвага зацiску, уладнага, у выпадку супрацiўленьня...
Бясстрашша Сумленевiча, незразумелае ў супастаўленьнi зь мiзэрнасьцю прадмету разнагалосься, падказвала залiшне здагадным яго сябром iснаваньне ў iм не дэшыфраванай мэты, дзеля якой уяўляўся ён iм гатовым на ўсё! Прытым застрахаванай, вiдаць, надзейнай зарукай...
"Яшчэ ня позна мне паправiцца?" - Сумленевiч выразьней учуваўся ў характар свайго падыходу да штатных абавязкаў у каапэратыве, з тоенай прыемнасьцю канстатуючы iхную, у немалой меры выгодную, функцыю. Меў ён на тое доказы ў выглядзе падтрымкi яго пачынаньням, якую дэкляравалi якраз супрацоўнiкi ня толькi пазбаўленыя рэальных уплываў, але, што найгоршае ў найгоршым, i волi да барацьбы. Алькаголiкi-пачаткоўцы. Сэнтымэнтальныя. Спадзявалiся пагрэцца каля яго?
Гэта паказвала на наяўнасць памылкi, да таго-ж асноўнай, што, магчыма, меў ён справу з незразуменьнем самога сябе. Са стварэньнем, вiдаць, несур'ёзных праблемаў, якiя зацiкаўлялi яго - мо' й выключна яго? - перш за ўся настроем i пачуцьцёвай абалонкай, бы ў людзей, сьпiхнутых у бок, што страцiлi здольнасьць цэльна аналiзаваць навакольнае...
У неталерантнасьцi да заганных паводзiнаў блiзкiх яму асобаў, Сумленевiчу не давала супакоенасьцi нешта процiлеглае, падобнае да зьдзiўленьня, аднак безназоўнае. Непараўнальнасьць iмкненьняў з дасьведчанасьцю, неперавараная ўпэўненасьць у тым, што адзiнка падлягае дзеяньню безасабовых утварэньняў, акалiчнасьцям? У Сьцяпана былi веды па гэтаму пытаньню; не хапала яму непаўторнага, свайго, матэрыялу, якi можна ўзяць са сьвету, каб самому ўспрыняць праўду аб iм, няхай i агульнавядомую...
Гарэў ён ад нецярплiвасьцi.
Зь непрыстойнай маладому чалавеку расьцягласьцю вёў Сьцяпан дыспуты аб сьмерцi, аб культуры памiраньня. (Потым - празь якiх дзесяць гадоў пасьля спадзяванай iм катастрофы - Сьцяпан, звычайна, клапацiўся пра бягучы дзень.)
Апрача Кiры, аргумантамi Сьцяпана трывожыўся бухгальтар: шкада, халера на яе галаву, празь сьмерць пакiдаць сьвет! "Бо й нашто? - сказала прыбiральнiца, пяцiдзесяцiгадовая паненка, мацi шасцярых дзяцей, на якiя не засудзiла яна алiмэнтаў. - Вы яшчэ не адной бабе будзеце прыдатныя. Зусiм што iншае я: хацела-б памерцi, але, кажуць, страх пабачыцца з кастухаю... От, можа, й не такi страх, бо калi прыгледзецца нябожчыку, дык кожны зь iх выглядае яксьцi задаволеным. А ваш папярэднiк усё роўна што сьмяяўся ў труне".
Накрычалi на лапатуху.
16
Сумленевiч прыйшоў да бухгальтара, каб правесьцi зь iм калькуляцыю цэнаў заплянаваных у каапэратыве вырабаў.
Высокiя лiчбы.
- Хто гэта купiць за такiя цэны, мiлыя?! - зьдзiвiўся бухгальтар пасьля падлiкаў i зьняў акуляры, якiмi карыстаўся ён падчас працы; працёр запацелыя iх шкельцы. - Глупствы ў нас выйшлi, пане Сумленевiч.
- Думаеце, што сумненьнi патрэбны нашым начальнiкам? - нэрвова пазяхнуў Сьцяпан. - Можаце запiсаць iх сабе ў прыватны дзёньнiк...
- Гм, а што начальству патрэбна?
- Нiчога: фiкцыя!
- Калi ласка... Калi ласка, - бухгальтар зноўку падсунуў да сябе арытмомэтр i выкручваў на iм чарговыя дадзеныя, па-хлапечаму пасьвiстваючы. Раз нiчога, дык нiчога, мiлы. Мая справа збоку.
- Вам не шкада гадоў, праведзеных збоч дарогi? - зласьлiвiў Сьцяпан.
- Як? Якой дарогi?
- Так гаворыцца...
- Ага... О, духоўка будзе каштаваць утрая даражэй, чымсьцi...
Сумленевiч ня даў яму дакончыць.
- Кiньце пераймацца гэтым, шаноўны пане. Купяць людзi духоўку i ў пяць разоў даражэйшую! Каму яна неабходная, той за любую цану купiць яе.
- Гм, - стары вырачыўся на Сумленевiча, заўважыўшы, што той не жартуе. Лёгка сказаць, мiлы, - ён паўстрымаўся ад далейшых выказваньняў, якiя, праўдападобна, Сьцяпан пачуў-бы ў наступным слоўным убраньнi: малады чалавек, я лiчу, што нельга... i г. д.
- Купяць, - паўтарыў Сьцяпан. - Пакупнiкi стагнаць будуць, а купяць!
- Невядома...
- У нас?
- Зь людзьмi.
- Зь людзьмi? Вядома!
Стары вывеў падлiкi й, сапучы, падаў Сьцяпану запiсаны лiсток.
