Аляксандр Капусцін - Крутыя павароты
Вось тады да яго i прышла думка, што можна так і ўсё жыццё пражыць. Потым турма, кражы, зноў турма. I ніколі за ўвесь гэты час Марцін ні ад каго не чуу добрага слова, не бачыў спачувальнага позірку. Людзі глядзелі на яго, як на ваўка. Дык у чым жа яно, гэтае зладзейскае шчасце? Не, яно, відаць, можа толькі сніцца злодзею. Нядаўна i яму чамусьці прыснілася, што брыгадзір трактарнай брыгады Рыгор Баравік прымацаваў да яго трактара чырвоны вымпел пераможцы ў спаборніцтве.
Пасля таго, як Марцін загарнуў апошнюю старонку кніжкі, ён моцна задумаўся над сваім жыццём. I цяпер, прышоўшы з бібліятэкі, Марцін пазіраў на вокладку кнігі з загалоўкам «Педагагічная паэма» і думаў пра тое ж самае.
10
Пачуўшы, як у сенцах бразнула клямка, хлапчукі з крыкам: «Тата ідзе!» — кінуліся да дзвярэй. А калі на парозе ўбачылі Веру, збянтэжана залыпалі вачанятамі.
— Гэта ж цёця Ве-е-ера, — расчаравана працягнуў старэйшы.
Меншы пазіраў на Веру, патупіўшыся, затым захліпаў:
— Чаму не ідзе наш татка?
Веры самой цяжка было стрымацца ад слёз, але яна стала суцяшацъ меншага:
— Хутка прыдзе ваш татка, не плач... — і пяшчотна пагладзіла стрыжаную галоўку.
Тамара адправіла дзяцей у другі пакой.
- Томачка, родная мая, мо ты ад мяне што хаваеш? Скажы шчыра, Андрэй ні ў чым не вінаваты? — Вера трымала за рукі Тамару і пільна пазірала ёй у вочы.
Але тая прашаптала:
— Не ведаю, нічога не ведаю...
— Не, быць гэтага не можа, — загарачылася Вера. I, канчаткова пераконваючы сябе, яшчэ раз дадала: — Не можа быць. Тут нейкае непаразуменне.
Вера любіла брата i была ўдзячна яму за ўсё тое, што зрабіў ён для яе. А зрабіў Андрэй для сястры нямала.
У час нямецкай акупацыі памерлі іхнія бацькі. Веры было тады пяць год. Усе клопаты аб ёй леглі на плечы брата-падлетка. Хлапчук улетку пасвіў вясковы статак. А ўвосень перакопваў у полі бульбянішча, насіў з прыбярэжнага хмызняку лазу на дровы. Страх перад голадам, нястачаю, прымушаў яго трэсціся над кожнай бульбінай, над кожным сухаром. Мо ў тыя страшныя гады і развілася ў яго прагнасць? Вера зразумела гэта, безумоўна, пазней, калі на вызваленай зямлі аднавілася жыццё i яны з братам ужо не адчувалі нястачы. Яна заўважыла, што Андрэй часам без патрэбы эканоміць. Але каб ён што-небудзь украў... Не. Такога за ім ніколі не было. Вось таму яна i не магла пагадзіцца з тым, што яе брат — злачынец.
— Вера, як ты думаеш, няўжо яго асудзяць? — парушыла Тамара няёмкае маўчанне.
— Я думаю, што як бы ні было, а праўда сваё возьме. I ты, Томачка, не сумнявайся ў гэтым, не бядуй дарэмна. Ну, дык я пайду, мне ж у бібліятэку трэба.
Тамара правяла Веру сумным позіркам і задумалася.
У суседнім пакоі было ціха. Яна асцярожна адчыніла дзверы. Хлапчукі, скурчыўшыся на канапцы, ужо спалі.
11
Сямён Пятровіч пасябраваў з Рыгорам Баравіком з тае пары, калі стаў упаўнаважаным у калгасе «Перамога». У вольную хвіліну яны схіляліся над шахматамі ці над невялікай з адмысловымі малюнкамі кніжкай — дапаможнікам па матацыклу. А ў добрае надвор’е выязджалі за вёску на шлях, і Рыгор вучыў Сямёна Пятровіча вадзіць матацыкл.
Аднойчы Сямён Пятровіч здаваў Рыгору «экзамен» на вадзіцеля. Стаяла ціхае надвор’е. Аднекуль з-за ўзгорку з поля даносіўся гул трактара. Высока ў небе трапятаўся, заліваючыся песняй, жаваранак. Вечарэла. Сябры, пакатаўшыся крыху, селі на абочыне дарогі. Непадалёку стаяў новенькі Рыгораў «ІЖ». Сямён Пятровіч пазіраў на яго з незахаваным замілаваннем.
— Збяру грошай і куплю сабе такую машыну. Абавязкова.
— А табе сабраць на матацыкл — як плюнуць. Суддзі ж і вязуць і нясуць...— Рыгор нават не ўсміхнуўся.
Сямён Пятровіч здзіўлена паглядзеў на яго, але змоўчаў.
— А што, хіба няпраўда? — прадаўжаў Рыгор.
— Ты і сапраўды так думаеш? — твар у Кузняцова раптам спахмурнеў.
— Ну, во, ужо і натапырыўся...— Рыгор зарагатаў.— Які ты далікатны. Нават пажартаваць з табой нельга.
— Такімі жартамі можна без нажа зарэзаць.
— А сапраўды, ніхто не спрабаваў падсунуць табе хабару?
— Ніхто.
— А каб адважыўся каторы, што б яму было за гэта?
— Судзілі б, вядома.
— Ну, а суддзя можа, скажам, па знаёмству скідку. якую-небудзь зрабіць? — усё дапытваўся Рыгор.
— Вось прычапіўся. Дык які ж ён быў бы суддзя пасля гэтага? — адказаў Сямён Пятровіч са злосцю.
— Во... Зноў зрэнкі заблішчалі. I чаго ты злуешся? Я ж проста так пытаюся.— Рыгор ускочыў на ногі і абцягнуў камбінезон.
— Паехалі. Ух, і праімчу ж я цябе! 3 хуткасцю гуку... I толькі так!
Гэтым «і толькі так» Рыгор заўсёды падкрэсліваў, што ён прыняў канчатковае рашэнне і ад свайго ўжо не адступіцца.
Узяўшыся за руль матацыкла, Рыгор з хвіліну пастаяў, да нечага прыслухоўваючыся. Гулу трактара ўжо не было чуваць, і Рыгор, здавалася, намагаўся разгледзець, што рабілася там, за ўзгоркам. Потым ён пасадзіў свайго «вучня» на задняе сядзенне, і матацыкл паімчаўся па роўнай разоры.
...Трактарыст Кукса, выціраючы пакуллем рукі, нездаволена буркнуў:
— У сеялцы рычаг зламаўся. Рамантуюць абы з рук, а тады прастойвай...
Рыгор пакруціў у руках зламаны рычаг.
— Зараз жа ў кузню трэба,— кінуў ён заклапочана.
— I толькі так,— гукнуў аднекуль з-за плячэй Кукса.
«Рыгораву звычку пераняў? — недаўменна азірнуўся на яго Сямён Пятровіч.— Ці мо пасмейваецца з брыгадзіра?»
— Паедзем, папрацуем, га?— прапанаваў Рыгор Кузняцову.
Каваля ў кузні яны ўжо не засталі. Рыгор сам распаліў горан і, паказаўшы вачыма на кавальскі мех, загадаў сябру:
— Дзьмі!
А калі выхапіў з агню распалены жалезны прут, зноў, кінуўшы на прыладу малатабойца, гукнуў:
— Удар!
Сямён Пятровіч размахнуўся і стукнуў па кавадлу, што ажно ў далоні закалола...
Позна ўвечары паставіў Рыгор у сеялку новы рычаг. Потым яны павячэралі з Сямёнам Пятровічам і выйшлі на вуліцу. У паветры панавала такая цішыня, што, здавалася, чуваць было, як дыхае зямля. Хлопцы стаялі моўчкі, прыслухоўваючыся ці то да гэтай цішыні, ці то да сваіх думак.
— Ну, дык я пайду,— сцішана, быццам вінавата, кінуў Сямён Пятровіч.
— Да яе? — яшчэ цішэй спытаў Рыгор.
— Да яе.
I зноў стаялі моўчкі. Рыгор пачаў прыкурваць, i Сямён Пятровіч заўважыў, як запалка задрыжала ў яго руцэ. Нічога больш не сказаўшы сябру, ён пайшоў.
Вера была дома. Убачыўшы Сямёна Пятровіча, яна здзівілася. Ніколі раней ён не быў у яе хаце. Уласна кажучы, нічога дзіўнага, што ён прышоў, тут не было. Але ж па вёсцы папаўзлі чуткі, што яна «закруціла з суддзёй любоў», каб той вызваліў яе брата з турмы. Вось чаму прыход Сямёна Пятровіча так уразіў яе. Дзяўчына ўсміхнулася яму шчырай, але нейкай трывожнай усмешкай. Потым яны пілі чай, размаўлялі пра кнігі, пра розныя навіны. Але абое адчувалі, што тут, паміж імі, нябачна прысутнічае нехта трэці. Раптам Вера, прыціснуўшы рукі да грудзей, горача загаварыла:
— Не магу, Сеня, проста не магу супакоіцца. Як можна трымаць у турме невінаватага чалавека? Ну, чаго ты маўчыш?
— Паслухай, Верачка, не хвалюйся. Суд разбярэцца як след, вось пабачыш...
— Не вінаваты Андрэй, зусім не вінаваты. Пра гэта ж i пракурор пісаў у газеце. Дык чаго тут разбірацца?
— Разабрацца трэба, як жа? — збянтэжана мармытаў Сямён Пятровіч,
— Вот з тым злодзеем Куксай дык ты хутка разабраўся. Ведаеш, Сеня, што я табе скажу: калі нявінны брат будзе пакутаваць у турме — разыйдуцца нашы дарогі...
Як толькі за Сямёнам Пятровічам зачыніліся дзверы, Вера адчула сябе вінаватай перад ім. Сама ж душою рвалася да яго, а калі прышоў — пакрыўдзіла. Ходзячы па хаце, яна то расплятала, то зноў заплятала касу. Нейкае пакутлівае пачуццё пякло ёй сэрца. «I навошта я пакахала цябе? Лепш не сустракаліся б мы ніколі»,— думала яна i бачыла перад сабой то вясёлыя, то лагодна-задумлівыя чорныя вочы Кузняцова.
12
Абласны суд адхіліў пратэст пракурора. Даведаўшыся пра гэта, Павел Рыгоравіч пазваніў абласному пракурору i, даводзячы яму, што калегія абласнога суда не разабралася як след у справе Куксы, прасіў яго апратэставаць яе азначэнне ў прэзідыум. Але абласны пракурор загадаў неадкладна даследавадь справу ў адпаведнасці з патрабаваннямі суда. Павел Рыгоравіч узгарэўся:
— Я настойваю не з-за ўпартасці. Я перакананы, што вінаваты Кукса,— крычаў ён у тэлефонную трубку.— А калі вы не згаджаецеся мяне падтрымаць, дык я адмаўляюся весці далейшае следства, Перадавайце справу, каму хочаце...
Мо другому каму гэты адказ не сышоў бы з рук. А Паўлу Рыгоравічу зважаў абласны пракурор і перадаў справу следчаму абласной пракуратуры. Як ішло следства, Павел Рыгоравіч не ведаў. Хоць гэта і вельмі яго цікавіла, але ён наўмысна ні ў кога не дапытваўся. Аднойчы, правяраючы камеру папярэдняга зняволення, ён сустрэў там крамніка Андрэя. Тады і даведаўся, што Арэшку прыцягнулі да адказнасці. Падвечар аднаго дня, ідучы дадому пасля работы, Павел Рыгоравіч сустрэў Кузняцова. Той быў нейкі задумлівы, пануры. Убачыў пракурора — прывітаўся і хацеў спыніцца, відаць, аб нечым пагаварыць, але Павел Рыгоравіч, быццам не заўважаючы яго намеру, прайшоў міма. А калі адышоў, азірнуўся і падумаў: «Па-ягонаму ж выйшла, а вось не радуецца чалавек. Ці мо сваяка шкадуе? Ну, пабачым, як жа ён будзе судзіць яго...»
