Алесь Жук - Зоркі над палігонам
— Вашу запіску, таварыш сержант! Што вы мне ўсміхаецеся, я'к майская ружа?
— Няма запіскі, таварыш лейтэнант.
— Чаго вы тут? Хто вам дазволіў?
— Дазволіў лейтэнант Карповіч. I я нідзе не хаджу, а іду ў казарму.
— Нешта ў вас у батальёне многа начальнікаў паразводзілася, якім законы не пісаны. Праверым зараз і цябе, і твайго начальніка. Там у вас, відаць, парадачкі... Прывыклі толькі выстаўляцца — рота Раманава, рота Раманава... А там анархія... Параспускаліся. Марш наперад!
Так, ідучы ззаду, як ведучы пад канвоем, Вялічка прывёў Прымака да дзяжурнага па часці, пажылога капітана-артылерыста.
— Таварыш капітан, затрыманы ў самаволцы сержант Прымак з трэцяе роты,— афіцыйна далажыў Вялічка, але без падрабязнасцяў.
Капітан спакойна распытаўся пра ўсё ў Прымака, пакруціў толькі галавою — ці то дзівячыся спрыту начальніка патруля, ці то крыху не давяраючы сержанту, але адпусціў Прымака ў размяшчэнне роты, толькі наказаў, каб перадаў Карповічу і каб Карповіч погым сам пазваніў дзяжурнаму.
Карповіч пазваніў, усё высветлілася, і дзяжурны не дакладваў нічога камандзіру часці. Далажыў начальнік патруля Вялічка пра Прымака як затрыманага самавольшчыка.
Карповіч зайшоў у казарму, дзе размяшчаліся афіцэрскія зборы, працёр аўтамат і здаў дзяжурнаму, наглянцаваў запыленыя боты, памыўся да пояса.
Акуратна запраўлены, ён прыпыніўся перад дзвярыма штаба батальёна, пастукаўся.
— Заходзьце.
Цвёрда, гэтак жа, як на занятках па страявой падрыхгоўцы на пляцы, Карповіч зайшоў у пакой і далажыў камандзіру батальёна:
— Таварыш маёр, лейтэнант Карповіч па вашаму загаду прыбыў!
Карповіч адчуваў, што хоць і зайшоў ён, і далажыў так, як патрэбна, не адчувалася ў ягоных рухах сапраўднае армейскае выпраўкі, тае волі і лёгкасці ў рухах.
— Здравія жалаю, таварыш лейтэнант!
Камбат устаў з-за стала, казырнуў, падаў руку, потым паглядзеў уважліва на Карповіча, двума пальцамі памацаў за кончык свайго востранькага, храшчаватага носа. Нос быццам таму і зрабіўся востранькім, што камбат увесь час паціскае і пацягвае за яго.
Ад таго, што камбат так проста сустрэў яго, і начальнік штаба батальёна, які сядзеў за суседнім ста-лом, любімы салдатамі пажылы капітан, прыязна кіўнуў галавою, Карповіч крыху супакоіўся. Ён, і сюды ідучы, спадзяваўся, што яго зразумеюць, калі раскажа пра ўсё, як было.
Начальнік штаба нахіліўся над разасланаю на стале картаю, а камбат загадаў:
— Дакладвайце, таварыш лейтэнант, што там у вас за самаўпраўства?
Маёр строга паглядзеў на Карповіча. Ад гэтага нечакана халоднага позірку Карповіч разгубіўся і на першым часе не мог нічога сказаць. Ды, відаць, расказ яго не вельмі быў і патрэбны.
— Вы два месяцы ў войску, у вас на плячах афіцэрскія пагоны, вы страявы, баявы камандзір, а замест таго, каб наводзіць у падраздзяленні парадак, вы яго парушаеце... I дазваляеце парушаць другім. Вы не навабранец, вы афіцэр, і вам ніякіх паблажак не будзе!
Камбат ва ўпор паглядзеў на Карповіча, і той сам паверыў на нейкае імгненне, што сапраўды вінаваты.
— Тут выходзіць так, што адзін распускае салдат, другі іх ловіць, а трэці — гэта я — стаю перад камандзірам часці навыцяжку! Стаіш і сам толкам не ведаеш, што здарылася, бо табе паленаваліся далажыць. Так служба, таварыш лейтэнант, далей не пойдзе!
— Таварыш маёр...
Карповіч адчуў, што на змену разгубленасці, пачуццю вінаватасці, якое было ўзнікла спачатку, прыходзіць жаданне растлумачыць усё, даказаць сваю правату.
— Я не першы год «таварыш маёр»! Калі вы прыйшлі ў войска, то павінны служыць, служыць так, як гэта патрэбна, як вас вучылі чатыры гады, а не сварыцца і пярэчыць камандзірам! Такіх разумных у нас многа бывае напачатку!
Маёр невядома чаго раззлаваўся, і Карповіч адчуў, што цяпер самае лепшае маўчаць і нічога не пярэчыць, нічога не даказваць, бо гэта марныя спробы.
Нечакана моцна і коратка зазваніў на стале тэлефон.
Камбат узяў трубку, слухаў, адказваў:
— Ёсць!.. Так... Зразумеў... Зараз буду, таварыш падпалкоўнік!
Ён паклаў трубку, паглядзеў на Карповіча. Думаў цяпер камбат пра нешта зусім іншае, тая зласлівая чырвань, якая выступіла на шчокі пры размове з Карповічам, не сышла, але часу больш у камбата не было.
I спакойным, але патрабавальным тонам камбат скончыў гаворку:
— На першы раз дарую вам, таварыш лейтэнант. Хутка будуць выпрабаванні больш сур'ёзныя. Там вы не толькі за сябе будзеце адказваць, а і за людзей, якіх вам даверылі. На вучэннях самаўпраўства бокам выходзіць! — I да начальніка штаба: — Я да камандзіра палка, Павел Іванавіч.
Начальнік штаба кіўнуў галавою, адклаў алоўкі, зняў акуляры, паглядзеў на Карповіча, які ўсё яшчэ стаяў пасярод пакоя, збіты з панталыку і тымі абвінавачваннямі, і тым, што яго абвінавацілі, не даючы апраўдацца, і памілавалі тут жа.
— Бачыш, Карповіч, як выходзіць. Ты не згодзен з тым, што цябе вінавацяць?
— Не згодзен!
— А ты паслухай. Ты быў адказны — і ты адпусціў Прымака ў самаволку...
— Не ў самаволку. Я дазволіў...
— Правільна. Але салдат без звальніцельнае запіскі — самавольшчык.
— Быў бы капітан Раманаў, ён бы выпісаў запіску.
— Вядома, выпісаў бы. А ты адпусціў сержанта без запіскі, парушыў статут.
— Парушыў. Адпусціў.
— Акрамя таго, што сам вінаваты, з акуратнагасалдата зрабіў самавольшчыка. Ты зрабіў, таварыш лейтэнант!
— Ды мне што, з-за таго, што выйшла памылка, нельга адпусціць салдата да хворае маці, ведаючы, што салдат не падвядзе?
— Салдат-то не падвядзе. А ты гэтага салдата падвёў.
— Як гэта я падвёў? — Карповіч не чакаў такога павароту.
— А вось так. Далажылі, што не ты быў у самаволцы, а Прымак. Сержант Прымак па тваёй міласці самавольшчыкам стаў.
Карповіч адчуваў, што не можа зразумець логіку разважанняў начальніка штаба. Была ў іх нейкая свая ісціна, якую Карповіч не мог прыняць да душы.
— Ведаеце што, таварыш капітан? Камандзір, акрамя статуту, павінен яшчэ і ў сумлення свайго пытацца. Ні я, ні Прымак не вінаваты, што Вялічку трэба выслужыцца. Ён на КПП самавольшчыка злавіў! Дзяжурны па часці — і той зразумеў усё правільна.
— Пры чым тут Вялічка? Каб ты зрабіў усё так, як патрэбна рабіць у такіх выпадках, то як бы там Вялічка ні хацеў выслужыцца, не выслужыўся б... Ты мяне так і не разумееш, Карповіч. У войску часам так выходзіць: патрабаваў ты жорстка з чалавека — дабро яму рабіў...
Капітан незадаволена нахмурыўся, засоп у нос.
— Вось так, Карповіч. Не трывае армія непарадку. Ты адзін парушыў статут, а вінаваты аказаліся і мы з камбатам, і камандзір роты, і сам ты, і сержант... Вялічка яшчэ ў гэтую гісторыю ўмяшаўся. Вось так у час вайны з-за памылкі камандзіра і людзі гінулі. I на вучэннях такое здараецца. Трэба зразумець — ёсць свая правата у тым, што даводзіцца выконваць на першы погляд фармальныя загады. Ты толькі частачка ўсяго цэлага, шасцяроначка, на якую спадзяецца вышэйшыкамандзір. Закруцішся па-свойму — і ўся машына пойдзе ўразнос...
— Што ж мне — як Вялічку, з-за літары душу душыць?
— Не душыць, а разумна кіравацца законам. I не ўздумай крыўдзіцца, калі табе нешта не па нораве сказаў камандзір. Самастойнасць — гэта добра. Толькі не трэба яе залішне напаказ выстаўляць.
Карповіч адчуў, што чырванее, як школьнік. Капітан нібы бачыў яго наскрозь.
— Нічога, таварыш лейтэнант, не было б толькі большае бяды. Рыхтуйцеся на зборах сур'ёзна, каб на вучэннях не падвялі нас.
Капітан устаў, казырнуў, падаў на развітанне руку. Старшына чакаў ужо Карповіча ў канцылярыі роты. Ён падбіраў плакаты да начных заняткаў, але Карповіч ведаў, што старшына чакае яго.
— Ну як, таварыш лейтэнант?
— Нармальна. Поўны парадак.
— Першы раз начальства выклікала?
— Першы. А Прымака не чапалі?
— Не. Калі камандзір дазволіў, як з падначаленага пытацца?
— Тады поўны парадак,— знарок бадзёра сказаў Карповіч.
Ён адчуваў, што не мае права ўсё да канца гаварыць старшыну пра сваю нязгоду з камандзірам батальёна, пра тое, што не разумее логіку разважанняў начальніка штаба.
РАЗДЗЕЛ 4
Уздоўж плота, зробленага з жалезабетонных блокаў, у рад стаялі баявыя машыны.
Сонца зайшло, слаба святлелася неба над захадам, а цемра ўпотайкі акружала наваколле. Адзінока глядзелі з неба на зямлю раннія зоркі. Вострыя яловыя Еяршаліны недалёкага лесу быццам патанулі ў чарнаце.
Суха патрэскаваў пад нагамі маёра Бялова быльнёг.
Стаяла высокая цішыня і трывожнае бязлюддзе.
Маёр прайшоў перад афіцэрскім строем. Усе афіцэры, апранутыя ў чорныя танкавыя камбінезоны, з палявымі сумкамі і супроцьгазамі, у танкашлемах, былі падобны адзін да аднаго.
— Паўтараю яшчэ раз: калі хто саб'ецца з маршруту — выходзьце на сувязь са мною. Стральбу ў нас прымае падпалкоўнік Серада. Памятайце, што і гэты невялікі маршрут — праверка таго, як вы можаце кіраваць машынамі. А стральба сёння — ваш экзамен на тое, як вы валодаеце зброяй. Праз некалькі дзён вы разыдзецеся ў падраздзяленні, і кожны з вас будзе вучыць салдат. Навучыць можа той, хто ўмее сам.
