Ала Сямёнава - Бэзавы попел
Было вернута права на скепсіс. На іронію. На парадаксальнае мысленне. Абнаўлялася рэчаіснасць. рабілася іншай літаратура. Дарэчы, не толькі ў разварушаным ідэёвымі віхурамі Савецкім Саюзе. I там, на Захадзе, з'явілася так званае раз'юшанае пакаленне: Джон Уэйн, Джон Осбарн, Джон Портэр. Там быў абвешчаны антыраман: Наталі Сарот, Алан Роб-Грые, Мішэль Бютор. Зноў па ўсім свеце пайшла мода на парадоксы Бернарда Шоў i Оскара Уайльда, усе сцэны былога сёння Soviet Union бралі ў палон „Варшаўская мелодыя” В.Зорына (пра нешчаслівае каханне полькі i рускага) i „Двое на арэлях” У.Гібсана (таксама — гісторыя кахання), праўда, гэта крыху пазней.
A ў сярэдзіне 50-х юнака са Слаўгарадчыны, з вёскі Сычын, у горадзе Менску сустрэлі сінкопы яшчэ мала дазволенага ў нас джаза, хаця рытмы класічнага дыксілэнда паўсюдна ўжо рваў на часткі пераможны рок-н-рол. На пляцоўцы ж паміж інтэрнатамі універсітэта на Бабруйскай i хім-i фізічным карпусамі акуратна вальсавалі „шэрачка з машэрачкай” учарашнія дзесяцікласніцы, смела пратоптвалі падэшвы вальс-бастонамі спрактыкаваныя танцоры, старанна-зухавата пераміналіся з нагі на нагу урбанізаваныя „элементы’, рытмічна млелі ў танга парачкі. „Домино, домино, будь веселым, не надо печали”, — гнаў распеўна радкі ўзмацняльнік. „Ты ходишь в галстуке, ты куришь сигареты”, — вясёла ці то папракаў, ці то канстатаваў нехта борздзенькім рытмам; пераможна-няголасна грымела: „Мишка, Мишка, где твоя улыбка...” А на юрфаку, дзе месціўся з канца 50-х i філфак (журналісты былі ў яго складзе), адбывалася нешта i зусім па тым часе забароненае: мясцовы аркестрык жвава „выдаваў” рэпертуар Элвіса Прэслі i Дзіна Рыда. I энергічна куляліся, скакалі юрысты, філалагіні i журналісты — ажно да вялікага гневу мясцовых камсамольскіх уладаў. Якія, дарэчы, у суполцы з рознымі актывістамі вялі цяжкія „ідэалагічныя” баі: якую шырыню павінны мець штаны ў савецкага маладзёна i як гэная шырыня адбіваецца на ягоным інтэлектуальным узроўні i патрыятычных пачуццях.
А насупраць філалагічна-юрыдычнага корпуса была наша сапраўдная Alma mater — Ленінка. Дзе мы i набывалі: па праграмах, а больш самапасам — адукацыю. Чыталі класікаў i някласікаў. Здаецца, Міхась Стральцоў Ленінку не вельмі наведваў, любіў спасцігаць мудрасць у больш камфортных хатніх умовах. Як i не быў зацятым танцорам. Але... i ён, i яго героі жылі ў тым часе. Дзе былі тыя ж захапленні, тыя ж гукі, тыя ж кнігі. (Наўмысна не цытую выказванняў Стрельцова з даведніка „Пра час i пра сябе” — яны ўсім вядомыя). А магчыма, больш неяк згадваецца ягоны „Свет Іванавіч, былы донжуан”, яго герой-равеснік: „Недзе на трэцім курсе я адпусціў доўгія валасы — тады гэта было можна. I падняў каўнер курткі — гэта таксама, здаецца, лічылася, што няблага. Тады катастрафічна, увачавідкі вузілі ў хлопцаў штаны, затое так прасторна было плячам пад шырачэзнымі пінжакамі. Праўда, гэта ўжо мяне не датычыла. Доўгія валасы — няблага. I падняць каўнер — таксама. Я чытаў тады французкія раманы. Эміль Бландэ, Люсьен Рубампрэ... Галантны век, дасціпнасць. І скепсіс”.
У кожнага з нас быў свой час спасціжэння „Страчаных ілюзій”. Я праглынула 13 тамоў Бальзака, якія толькі што выйшлі з друку, карычневыя асобнічкі, адзін да аднаго, недзе ў 9 класе, — прыблізна тады ж Стэндаля, Уайльда, Шоў, герой Міхася Стрельцова — на трэцім курсе. Некалі прачытаў ix i сам Стральцоў. Наша пакаленне адкарасквалася аб бабаеўскіх i кочатавых, мы мелі інтарэс да замежных раманаў: Рамэна Ралана, Томаса Мана, Ражэ Мартэна дзю Гара, Джона Голсуорсі... І тыя самыя раманы Філдзінга, Дзікенса, дзе „шматпакутныя героі пад эпілог сыходзіліся на ласкавы агонь камінка. За апушчанымі шторамі выў халодны восеньскі вецер. Камінак быў узнагародай. Цаной былой неўладкаванасці i нягод”. Ва ўніверсітэцкі i пазнейшы час пра ўсё гэта мы, як i герой Міхася Стрельцова, згадвалі з іроніяй. Самаіронія рабілася зброяй самаабороны, пафас быў „прыладай” састарэлай i штучнай.
У польскай перыёдыцы мы чыталі Пруста i Кафку. Тата Хэм, Олдзінгтон, Эрых-Марыя Рэмарк, Фіцджэральд Скот, — ix героі нішчылі ўсе ўяўленні пра свет i пра нас. Адчынялі старонку кнігі i чыталі: „А потым што мы рабілі? — спытаў ён”. Ніякіх табе тлумачэнняў, апісанняў, прэамбул. Мы адчувалі на сабе ўздзеянне таго самага таямнічага падтэксту, разуменне якого пазней зацягалі, заштампавалі, a ў нас, на Беларусі, так i не ўспрынялі, беручы пад увагу як адзіна магчымую, так бы мовіць, нацыянальную школу — апісальна-крытычны рэалізм, падрабязны, непаспешлівы, грунтоўны. Так, i толькі, усё астатняе ад нячыстага. Праўда, Міхасю Стральцову непадобнасць яго неяк даравалі. Ён пачынаў, не „расцякаючыся думкаю па дрэву”: „У тэлефоннай будцы былі двое, i я ненавідзеў ix”. Вы не знойдзеце такога пачатку ні ў кога з ягоных літаратурных равеснікаў. Хаця да ўсіх прыйшла літаратура, якую даўно ці наогул не друкавалі ў Саюзе. Хаця ўсе былі „дзецьмі XX з'езду”, „дзецьмі вайны”, амаль усе — „з хат”.
Але вось гэта было канкрэтнай i агульнай рэаліяй для ўсіх: партрэт „бацькі ўсіх народаў” пыліўся ў інтэрнацкай шафе-кладоўцы. Рэаліяй, што давала, аднак, магчымасць думаць па-рознаму, успрымаць па-рознаму. Было такое ўяўленне пад час чытання Стральцова — у нечым гэта аб'ектыўная, a ў нечым суб'ектыўная рэальнасць. Таму што час, палітычныя абставіны Стральцоў пазначаў толькі штрышком. Яны прысутнічалі, i досыць відавочна — скажам, адзін лапаць, адзін чунь з яго аднайменнай аповесці: рэаліі i ваеннага, пасляваеннага часу. Але яны — толькі штуршок для аповеду. Ён экзістэнцыяльна ўспрымаў свет i падзеі — у яго ў цэнтры ўвагі асоба, чалавек. Астатняе фон: гістарычны, сацыяльны, падзейны. Абставіны рэчаіснасці. Якія ён умеў пазначыць кароценька i трапна. Не любіў сумна-сумленна расцягваць на безліч старонак. „Я — малафарматнік”, — гаварыў ён. Крыху пацвельваючыся.
Хлопец з вёскі Сычын меў прыроджаны тонкі, дыхтоўны густ. Адразу займеў арыентацыю на сучасны ўзровень мыслення i пісьма. Хаця любіў i ведаў i „гудлівыя строфы’ Эсхіла i Піндара, i „літургійна суладнае i прыгожае” сярэднявечча, i высілкі „нястрымнага розуму” новага часу. I, дарэчы, нейкую асаблівую зваблівасць мелі для яго паэты пушкінскай пары, i сам „абраннік сонечнага Феба”, i „усадебная культура” XIX стагодзя. З XX стагоддзем адносіны ў яго былі ўважліва-складаныя. Ён падоўгу трымаў кніжкі, што браў у мяне: Ж.П.Сартра („Экзістэнцыялізм — гэта гуманізм”, „Словы”, „П'есы”), Тэяра дэ Шардэна („Феномен чалавека”), Бертрана Расела („Гісторыя заходняй філасофіі”), Ражэ Гарадзі („Рэалізм без межаў”), Самарыя Вялікоўскага („Канты „няшчаснай свядомасці”).
Гэта, праўда, было ўжо ў 70-я, 80-я гады. А на тую маладую пару яго не абмінулі, здаецца, усеагульныя „ідалы”. Згадаем хаця б у „Дні ў шэсцьдзесят сутак” — „Сцеражыцеся рыбы-лоцмана!”. Назва раздзела „паўночнага дзённіка”, увесь гэты раздзельчык, „адступленне літаратурнае” — пра Хемінгуэя. Пра рыбаў-лоцманаў, што цікавалі i за Хемінгуэем, i за Чэхавым (Стральцоў прыгадвае тут яго). Мы, мабыць, можам дадаць — за самім Стрельцовым. I пра тое, што „літаратура была для яго, Хемінгуэя, адным з даступных чалавеку сродкаў сцвярджаць свою годнасць”, i пра тое, як яго „брала ў палон даведзеная да самай звычайнай рэальнасці ілюзія перададзенага словам жыцця”. I..., і... Стральцоў меў жыццёвыя i літаратурныя прыхільнасці свайго пакалення: той яго часткі, для якой ён пісаў. Ці чытала яна яго? Пытанне не простае. I пра гэта крыху пазней. А тады, мабыць, i Стрельцова, як усіх нас, вабіла нязвычнасць, нязмушанасць, нетуральнасць герояў Хемінгуэя, інтрыгаваў стыль ix жыцця. Жалезная заслона толькі-толькі, скрогатна i цяжка, адчынялася. A героі Хемінгуэя сёння — у Парыжы, заўтра на боі быкоў у Памплоне, песлязаўтра — на сафары ў Афрыцы. I на вайну глядзелі інакш — не так просталінейна, як большасць нашых суайчыннікаў. I стаўленне да высноў жыцця ў ix было іншае. Ix светаўспрыманне было для нас навіной, адкрыццём.
Для пакаленняў старэйшых гэта сталася, так бы мовіць, магчыма, чарговай модай, паўторам трыццатых гадоў (шмат што друкавалася ў „Интернациональной литературе” — Хемінгуэй, Дос-Пасас). Для нас — не тое каб сталася найноўшым катэхізісам, аднак вельмі ж успрымальным ракурсам рэчаіснасці. Яны так выйгравалі ў параўнанні з пастулатамі сталінскага афіцыёзу. Мы ўзбройваліся скепсісам Генрыха Бёля i Эрыха Марыі Рэмарка: „... бліскуча замілаванае нішто, уталентаванае ў сваёй нікчэмнасці”; „Хто ні на што не спадзяецца, той не будзе расчараваны”; „Толькі не прымаць нічога блізка де сэрца. Тое, што прымеш, маеш намер утрымаць, a ўтрымаць нельга нічога”. Мы адпрэчвалі плакатна-пустазвоннае ўчора i сёння. Мы прагнулі адкаснуцца ад стэрэатыпаў рэжыму.
Вызваляліся ад пафасу бацькоў i дзядоў, ад ілжэідэалогіі, ад ілжэідэалаў: пагарджалі наменклатурнымі чыноўнікамі, іранічна-скептычна ставіліся да афіцыёза. Мы вышэй за ўсё лічылі звычайныя чалавечыя адносіны, шанавалі перавагу інтэлекту i таленту, але не перавагу пасады. Не мелі пашаны да маёмасці. Пра грошы гаварыць не было завядзёнкі. Спытаць — колькі зарабляеш? — было пачварна ганебным тонам.
