Барыс Пятровіч - Чаканьне, альбо Зацемкі 1995-га году
Вітась, відаць, пашкадаваў што ўвязаўся ў гэтую размову, усур’ёз падтрымаў ад пачатку і цяпер захацеў перавесьці яе на іншае, зразумелае, апраўданае, вытлумачальнае: проста сон, мроя, трызьненьне ад стомы... Стах бачыў, як Вітась падбіраў словы, каб не пакрыўдзіць яго — як моршчыў свой вялікі лоб, як прымружваў вочы, ледзь не мусова выціскаючы з сябе патрэбныя словы, як на Вітасевым носе зьбіраліся цесьненька зморшынкі — Вітась нават не стрымаўся і разгладзіў іх, нібы акуляры зьняўшы. Яны прайшлі колькі крокаў моўчкі, а тады раптам Вітась спыніўся, правай рукою прыгладзіў валасы, прымяў на хвілю непаслухмяны чуб, і пранікліва зірнуў на Стаха:
— Табе проста трэба адпачыць...
— Я й адпачываю.
— ...Забыцца, зьехаць куды-небудзь...
— Я й хацеў, але цяпер не паеду.
— Заманаў! Я й падтрымаўразмову дзеля размовы. Па-філасофску. Цікавая, думаю, тэма: чалавек даведваецца, што праз тыдзень памрэ — што рабіць, як жыць?.. Сюжэцік, лепш ня трэба. Прадай?
Аднак Стах не хацеў пераводзіць размову на жарт, на лёгкую балбатню.
— Я ведаю, што рабіць, — настырна і цяпер ужо упэўнена прамовіў ён.
— Ты сур’ёзна?
— Сур’ёзней не бывае. I не глядзі на мяне так, быццам я з глуздоў зьехаў. Я пры поўнай памяці. Як і там, на могілках.
— Кажу табе: адпачні, а то і сапраўды ў Навінкі патрапіш з такімі думкамі і тады ўжо не ты пра сям’ю думаць будзеш, а яна пра цябе.
На тым і разьвіталіся.
3.
Ранкам Стах першым чынам патэлефанаваўна працу — а працаваў ён у адным часопісе мастацкім рэдактарам — і папрасіў на тыдзень адпачынак за свой кошт.
Уладкаваўся ён у часопіс не так даўно, калі жыць стала зусім немагчыма: сям’ю трэба карміць, апранаць хоць бы дачку, калі ня жонку, а карцінамі на кавалак хлеба цяпер не заробіш. Ён было паспрабаваў. Павесіў пару дзясяткаў ня самых горшых сваіх працаў у дзьвюх прыватных галерэях. I не вялікія, здавалася б, кошты прызначыў, але ніводнай ягонай карціны так ніхто і не набыў. Сваіх багатых «мецэнатаў»-аматараў жывапісу мы пакуль не нажылі — грошыкі «новыя беларусы» трацяць на рэстаранчыкі, начныя клубы ды казіно, а багатыя замежнікі мінаюць нашую незалежна-залежную краіну. Дзяржзаказу ня стала, падзарабіць недзе ў калгасе ці на заводзе, малюючы «наглядку», як некалі ў студэнцкія гады, — не падзаробіш: зачынілася гэтая лавачка, накрылася разам з сацыялістычным спаборніцтвам, кампартыяй і ўсёй ейнай ідэалогіяй. Сапраўднае мастацтва, вядома, ніколі не было патрэбным «грамадству», але ж не настолькі... Раней, хоць выгляд рабілі, што разумеюць, і падтрымлівалі амаль усіх, апроч тых, хто быў у адкрытай апазіцыі тагачаснаму ладу. Такіх было няшмат. Можна нават сказаць — у нас іх не было зусім...
Рэдактар выслухаў просьбу Стаха і, пэўна, падумаў, што адпрошваецца ён з-захваробы, бо сказаў: «Добра. Выздараўлівай хутчэй. I прыходзь — ёсьць цікавая задумка наконт афармленьня. А без цябе мы — як без рук».
Цяпер тыдзень у Стаха быў вольным, цалкам ягоным. I ён зачыніўся ў майстэрні-пакоі, каб пісаць, каб працаваць, каб «вылізаць» карціну, каб пасьпець, каб... На апошнім «каб» і прыгадаўСтах, што сёньня ўвечары прэзентацыя выставы Скідзевіча — даўняга ягонага знаёмага, калі не сказаць сябра, і падумаў, што «вольнасьць» мастака заўсёды рэч умоўная і такая ж абстрактная, як творчасьць некаторых «авангардыстаў». Не пабыць на выставе Скідзевіча, нават зьбіраючыся паміраць, ён ня мог. Жартам, за чаркай, ён некалі кінуў Скідзевічу, што на ягоную выставу прыйдзе жывым ці мёртвым, з таго ці па-за таго паралельна-перпендыкулярнага сьвету. «Што ж, пайду, — вырашыў Стах, — не таму, што пакрыўдзіцца і не даруе, а таму, што пражыць гэты тыдзень трэба па-магчымасьці так, як звычайна. Быццам я нічога ня ведаю, быццам нічога ня здарыцца. Гэта будзе найлепш. I для мяне. I для жонкі. I для ўсіх».
4.
Скідзевіч, нягледзячы на маладосьць і «зялёнасьць», сяго-таго ў творчасьці пасьпеў дасягнуць: даплюнуць і пераплюнуць. Прынамсі, ягонае імя не толькі час ад часу зьяўлялася ў артыкулах, але і колькі разоў гучала ў дакладах. I не адно ў пераліку «маладых, аднак ужо таленавітых». Ды без сувязяў у камерцыйным сьвеце — гэта нічога не азначала б. Скідзевічу пашанцавала: ягоныя будатрадаўскія знаёмыя з Наргасу ў апошнія гады існаваньня камсамолу настваралі розных фірмаў і фірмачак і грошы ў іх не пераводзіліся. Яны і арганізавалі выставу ў самім Палацы мастацтваў.
Афіцыйную частку Стах прастаяў у куточку, дрэмлючы пасьля бяссоннай ночы, а на фуршэце закаціў скандал. На самым пачатку, праўда, вывеў яго з сябе рэдактар часопіса, які, вядома ж, быў тут: «Дык вось, як ты хварэеш... — шапнуў ён, праходзячы міма, — заўтра ў дзесяць каб быў у мяне...» Стах ня стаў спрачацца, нешта даказваць, проста адыйшоўся да сьцяны, да малапрыкметнага століка. Там ён, невядома з кім, паціху-патроху напіўся ледзь не да «адключкі», і з ім здарылася істэрыка. «Я хутка памру!..» — крычаў ён на ўсю залу і чапляўся да нейкае прыгожае студэнтачкі Акадэміі мастацтваў, якая яго ведала: «Я хачу цябе трахнуць! Маўчы! Мне нельга адмаўляць! Я хутка памру! Не адмаўляйся, курва!..»
Сябры выцягнулі Стаха ўхол. Ён сядзеў там і плакаў. I шаптаўу роспачным запале: «Быдла, быдла, вакол адно быдла! Абрыдла ўсё! Забярыце мяне адсюль! Не хачу жыць... Абрыдла... Быдла...»
У холе было сыра. Холадна, дрогка, яку выцьвярэзніку. Гарэлка хутка выйшла, выдыхалася і істэрыка. Стах сыйшоўз выставы ціха, непрыкметна, нат не разьвітаўшыся са Скідзевічам. Суправаджаць яго ўзяўся даўні сябар, з якім, праўда, яны апошнім часам рэдка бачыліся, — выкладчык філасофіі адной з менскіх ВНУ Сяржук Сырэц, зьнешне падобны да татарына, крыху вузкавокі і раскосы, скуласты, здрацянымі чорнымі валасамі. Сяржук сям’і ня меў, жыў у інтэрнаце, і таму некалі ледзь не штовечар заседжваўся Стах з ім на варыўні ў размовах да паўночы, аж покуль ня ўстылі гэтыя пасядзелкі жонцы... !шлі яны паўз Сьвіслач, вочы іх блукалі па сонным Менску, які прыгожа глядзеўся з набярэжнай, і размаўлялі, нібы ў працяг Стахавых выкрыкаў пра тое, што народ і сапраўды быдла, якому трэба толькі добрая паша ды жорсткі пастух.
— Усіх людзей умоўна можна разьдзяліць на дзьве групы, — казаў Сяржук, — на людзей актыўных, якія вечна незадаволеныя сабою, сваім становішчам, жадаюць зьмяніць сваё жыцьцё, зьмяніць гэты сьвет, і тых, хто не задумваецца над жыцьцём, каго задавальняе тое, што ёсьць, для каго страшная любая будучыня, страшная найперш сваёй невядомасьцю... Падзел гэты можна зрабіць і больш простым: сьвет дзеліцца на тых, хто лічыць, што ўсё лепшае наперадзе, і імкнецца ісьці наперад, і тых, хто лічыць, што ўсё лепшае ўжо ў мінулым, і цягне назад...
— A-а, Гумілёў, пасіянарыі... — Стах патроху прыходзіўу сябе і думкі сябравы падаліся яму знаёмымі з літаратуры.
— Так. Казаў пра гэта таксама Артэга-і-Гасэт ды і шмат хто яшчэ. Я не прэтэндую на нешта новае, на адкрыцьцё. Як і яны, мусіць. Маркс, а сьледам і Ленін, вунь падзялілі людзей на дзьве катэгорыі, на два класы: прыгнятальнікаў і прыгнятаемых. I тут праўда ёсьць. Але, калі без палітыкі, сьвет дзеліцца на тых, хто вядзе, і тых, хто паслухмяна, альбо пад прымусам, крочыць усьлед. Чаго не забываў Ленін. Аднак і ён не ўлічыў, што вынікам працы, высілкаў асобаў — пасіянарыяў
— найчасьцей карыстаецца быдла, і асобаў, як лішніх, вынішчае. Дык вось, бяда нашая сёньня ў тым, што, жадаючы волі для сябе, асобы яшчэ больш волі і правоў
— дэмакратыя, пта маць, — далі быдлу, месца якога ў стойле. Быдла ж, адчуўшы волю, галаву падняло і захацела за сабою весьці — паляцела не разьбіраючы дарогі. А куды быдла можа весьці? Назад, толькі назад. Туды, дзе яно ўжо было, дзе, памятае яно добрую — добрую ў ягоным разуменьні, бо іншае яно не бачыла
— пашу, якую, дарэчы, само і вытаптала... Таму я і разумею, чаму ты крычаў там, у фае, пра быдла, пра абрыдла... Мне таксама карціць уцячы куды адсюль, зьехаць, хай жывуць, як хочуць...
— Я проста моцна напіўся. I дзяўчына тая па-хамску сябе паводзіла — адмаўляла. Ха! Бачыш: ня я па-хамску лез да яе, а яна адмаўляла. Во табе і чалавек. Адукаваны чалавек. Інтэлігент... Аты кажаш пра быдла. Можа, і крычаў я нешта, але без далёкіх думак. Ты вось кажаш пра быдла, а я думаю пра нашых бацькоў. Думаю, разумею, што нічым яны з народу для нас не вылучаюцца, акрамя таго, што нашыя бацькі, але ж — ня быдла яны, ня быдла...
— Быдла. Цяжка сабе ў гэтым прызнацца, аднак гэта так. I ўдадзеным выпадкуя не лічу гэта абразай для іх. Я кажу сьвядома, са шкадаваньнем. I па прынцыпе адмаўленьня адмаўленьня: любое шкадаваньне — абраза і чапляньне ярлыкоў — абраза, атрымліваецца простае спачуваньне ўсім нам няшчасным, нягеглым: і асобам, і быдлу, і бацькам, і дзецям...
— Можа і так. Мне цяжка цяпер з табою спрачацца.
— А ці заўважыў ты, што калі сярод быдла зьяўляецца лідэр — плоць ад плоці яго, — дык розум яму найчасьцей замяняе злосьць, нахабства, напорыстасьць, несумленнасьць і гэтак далей. Злосьць на ўсё і ўсіх. Спачатку на асобаў, як на разумнейшых, а потым і на сваіх, на быдла. Ты бачыў, якія ў яго становяцца вочы — нібы крывёю наліваюцца, — з якою злосьцю невядома да каго, бо да ўсіх ён гаворыць... I ўсе, хто вакол яго — ворагі, ворагі. Страшна думаць пра будучыню, прыгадваючы падобных да яго папярэднікаў...
