Барыс Пятровіч - Чаканьне, альбо Зацемкі 1995-га году
Стаху аднак не падабалася такая «барометравасьць» і «прарочасьць» карціны. Напачаткулічыўён гэта не дасягненьнем сваім, а ледзь не асноўнымі хібамі «твору». Праўда, потым высьвятляць карціну ён перастаў яшчэ і таму, што падумаў — любы творца можа памыляцца і, часам, разам з памыямі дзіця выплюхнуць... Але чым менш заставалася да таго дня, тым большыя сумлівы ахоплівалі Стаха. I калі б ён ня ведаў, што здарыцца з ім праз колькі дзён, ён альбо кінуў бы пісаць карціну, альбо зьнішчыў бы яе... Паколькі ж быў ён упэўнены, што гэта апошняя ягоная работа, то зьмяняць нічога ня стаў. Перарабіць яе ён ужо не пасьпее. Можа толькі сьцяўшы зубы дарабіць. Толькі дарабіць...
Так, змагаючыся найперш з самім сабою, і працаваў Стах. А вечарамі яны з Вітасем, не здраджваючы звычцы, прагульваліся па заціхлым горадзе. Праўда, пра тое, што хутка Стаха ня стане, больш не гаварылі, наклалі на гэтую тэму табу: Стах ужо зьмірыўся з тым, а Вітась проста «забыў» да пары, да часу. Таму гутаркі былі «звычайныя».
— Штодзень на працу я іду праз пляц Перамогі, — казаў Вітась, — і часта сустракаю там вядомых пісьменьнікаў, мастакоў, акцёраў. Дык вось што найперш кідаецца ў вочы: тыя, хто лічацца элітай грамадства апрануты сёньня горш за ўсіх. Не толькі старэйшыя, але і маладыя, даношваюць даўно ня модныя, абшарпаныя рэчы. Мала таго, што праца нашая творчая нікому ня трэба, што ганарары мізэрныя, дык яшчэ і на «службе» плоцяць такія капейкі, якіх на элементарнае пракармленьне не хапае.
— Гэта проста здзек з нас тых, хто пры ўладзе, — падтрымліваў размову Стах, — маўляў, вы хацелі волі, дэ-мак-ра-ты-і, вы больш за ўсіх крычалі пра сацыяльную несправядлівасьць, пра рынак, дык наце вам рынак і справядлівасьць... Кінулі, як сабачанятаў сьляпых — выплывайце самі. А калі гэта сфера культуры «выплывала сама»? Сапраўднаму мастаку ня проста воля патрэбная. Яму патрэбная падтрымка, разуменьне, патрэбны мецэнат, апякун. Высокаадукаваны, сьвядомы. Расейскі жывапіс усяго дзевятнаццатага стагоддзя таму доказ. Не было б Дзямідава — не было б Брулова. Не было б Траццякова ды іншых — не было б росквіту жывапісу напрыканцы дзевятнаццатага — пачатку дваццатага стагоддзяў. I ня толькі ў Расіі. Французскія імпрэсіяністы выжылі і працавалі толькі дзякуючы заказам расейскіх мецэнатаў. Любімы твой Маціс, можна сказаць, і стаў Мацісам дзякуючы Шчукіну. Зрэшты, хто б цяпер прыгадваў Шчукіна ды Дзямідава, каб не Маціс ды Брулоў... Але я не пра тое. Такая, як сёньня, воля — сва-бо-да! - трэба толькі графаманам ды прахадзімцам. Паглядзі, чые кнігі выходзяць цяпер, хто за мяжу з выставамі езьдзіць! Далёкія ад мастацтва людзі. Але прабіўныя, з сувязямі і без сумленьня. Яны гатовыя перад спонсарамі на каленях поўзаць, абы свайго дабіцца.
— I поўзаюць. Але тым не сябе прыніжаюць — ім гэта да аднаго месца, — а нас. Бо па іх і нас мераюць, і нас за людзей ня лічаць...
— Адно радуе: як гэта ні парадаксальна — беларускае мастацтва патроху — нарэшце! — становіцца элітарным у нашай дзяржаве. Гэта раней таго, хто размаўляў па-беларуску, адразу залічвалі ў «калхозьнікі», сёньня «настаяшчыя калхозьнікі» першымі на «трасянку» пераходзяць. А па-беларуску размаўляе сапраўдная эліта нацыі. I вельмі добра, што ідзе да нас зараз шмат моладзі, выхаванай не на савецка-сацыялістычным рэалізьме, а на лепшых еўрапейскіх узорах. ! сама моладзь — беларускамоўная — імкнецца ствараць нешта новае, мадэрновае, тое, што ўліваецца цалкам у кантэкст еўрапейскай культуры. Праўда, пра гэта мала хто з людзей простых, паспалітых, ведае, бо прапаганды ніякай няма і існуе pyx гэты, нібы паралельны сьвет: з аднаго боку — расейская маскультура, якая наслыху, з другога — новая, нялапатная Беларусь, з якою ня сорамна паказацца ў Еўропе. I мы — пакажамся.
— Яшчэ адзін штрышок, — падхопліваўСтахавудумку Вітась, — да беларускамоўнай элітарнай моладзі пачынае цягнуцца і тое лепшае, што ёсьць сярод расейскамоўнага асяродку. Раней яны зьязджалі ў Маскву, у Піцер. Цяперака застаюцца тут. I альбо папаўняюць шэрыя шэрагі расейскіх шавіністаў ды сабораўцаў-папугаяў, альбо далучаюцца да нашае моладзі. Тое ж, што працаваць нам зараз даводзіцца ў сваім краі, на зямлі бацькоў, амаль у падпольлі — іх яшчэ больш прыцягвае, дадае шарму. Андэграўнд па-беларуску... Ня ў сэнсе мовы, а ў сэнсе культуры, палітычнай сітуацыі ды адносінаў уладаў. У гэтым на сёньня я бачу перадумовы, вытокі будучай перамогі беларушчыны на Беларусі. На гэты раз адраджэньне Беларусі пачнецца ня з вёскі, а з гораду, бо вёска свой патэнцыял ужо вычарпала, а ў гораду ён — невычэрпны. Нічога, вось прыйдзе новы а мудры лідэр і ўсё стане на свае месцы.
— Прыйдзе. Але ж прыйдзе заутра альбо пасьлязаўтра, а нам з табою сёньня жыць і паміраць, — горка прамовіў Стах, прыгадаўшы размову з Сержуком і свае думкі наконт «адыходу, дык з музыкай...»
— Ды што нам пра сябе думаць, — сказаў Вітась, нібы забыў, што Стаху праз дзень-другі паміраць, — зьмену трэба рыхтаваць, працаваць на будучыню і быць гатовымі ў пэўны момант не прахаўкаць шанец, як было гэта колькі гадоў таму...
— Нам з табою толькі крыху за трыццаць, а мы ўжо крылы апусьцілі, а мы ўжо зьмірыліся з тым, што ёсьць, а мы ўжо гатовы хоць сто гадоў чакаць, пакуль прыйдзе «новы а мудры» ! выцягне насз дрыгвы, чакаць «новага шанцу»... Не змагацца, не набліжаць яго, а, заўваж, чакаць. I што мы вычакаем? Я цяпер гатовы пагадзіцца з Сержуком Сырцом, які казаў, што за ўсё, у тым ліку за волю, а тым больш за мажлівасьць будаваць сваё, незалежнае ад суседзяў, жыцьцё — трэба плаціць. I плаціць крывёю, бо іншай платы неба не прымае. Раней ці пазней, але кожны з двухсот народаў, што маюць сваю дзяржаўнасьць, плату гэткую аддаў. Справа цяпер за намі. Гэта не абавязкова можа быць сьмерць тысячаў, мільёнаў людзей, гэта можа быць сьмерць толькі аднаго чалавека, але яна ўскалыхне мільёны, дзеля якіх ён загіне, і яны ўспрымуць яе, як сваю...
— Прыгожа, прыгожа ты малюеш, — не стрымаўся
Вітась, — але гэта ў ідэале. А ў сёньняшнім канкрэтным жыцьці я іншага шляху, акрамя паступовай, крок за крокам, мэтанакіраванай выхаваўчай, прапагандысцкай працы ня бачу. Розныя часы былі ў гісторыі. На нашую долю выпаў змрок. Што ж, паспрабуем крыху асьвятліць яго, але не паходняй са свайго цела, а паходняй сэрца і душы...
На Стаха зноў наплылі думкі пра тое, што яму давядзецца пакінуць гэты сьвет, гэтае жыцьцё, так нічога і не зрабіўшы. «Эх, каб быў час, каб быў час...» — падумаў ён. Каб быў час, ён бы больш не сядзеў склаўшы рукі. «Паходня з цела» — гучыць прыгожа, але гэта ня той шлях, хоць і дапамагаў ён у крытычныя моманты некаторым народам. Тым жа чэхам... Стах ішоў і амаль ня слухаў разважаньні Вітася пра тое, што ва ўсе часы, пры любых уладах, сапраўдныя творцы былі ў апазіцыі да іх, і таму жылі, калі не ў галечы і голадзе адносна іншых, дык адносна сваіх заслугаў перад грамадствам дакладна; пра тое, што пашанцавала ім са Стахам на жонак, якія разумеюць іх і не гоняць зарабляць на хлеб і адзежыну «камерцыяй», як іншыя, і церпяць іх «усяночныя», якія не даюць у сям’ю цяпер ні капейкі, і наўрад ці дадуць нешта ў бліжэйшай будучыні...
6.
Нядзеля, у якую ўвечары Стаху трэба будзе ісьці на могілкі, набліжалася, здавалася, якраз так, як і неабходна было: ні хутка, ні марудна. Карціна была ўжо амаль скончанаю. Вось толькі могілкі чамусьці ў Стаха не выходзілі так, якхацелася. Асабліва той куточак, дзе была ягоная магіла. У пятніцу ўвечары Стах вырашыў пайсьці ў скверык з надзеяй убачыць там яе зноў. Ці хоць бы знайсьці тое месца, дзе «павінна» яна быць. Узяў з сабою насоўку з пяском, жменю якога зачарпнуў тады са сваёй магілы, каб цяперака па ім зарыентавацца пры патрэбе.
На той самай лаўцы ён прасядзеў больш за гадзіну — пакуль не сьцямнела. Аднак нічога ў скверыку не зьмянілася: тыя ж сабакаводы, тыя ж маладыя маці з дзецьмі ў вазках вакол. I ніякіх могілак— нават у мроіве, нават бакавым зрокам не відаць. Стах прыблізна ведаў, дзе «знаходзіцца» бачаная ім ягоная магіла, але там рос клён. Тоўсты і стары, як і ўсе дрэвы ў скверыку. Пад шапаткім, лёгкім лісьцём каля яго чарнела звычайная зямля, а ня жоўты пясочак, які быў у хусьцінцы Стаха. Ён наогул не разумеў цяпер, дзе мог набраць гэтага пяску ў скверыку ў той вечар, бо сьвежых раскопаў паблізу нідзе не было відаць. I гзты пясок ніадкуль зноў і зноў пацьвярджаў тое, што сустрэча з незнаёмцам была на яве, а ня ў сьне...
Стах сядзеў і думаў: а як бы ён жыў, калі б даўно ведаў дзень сваёй сьмерці. Што зьмяніў бы ў жыцьці, што не. Прыгадаў маленства, гайдараўскую казку пра чароўны гарачы камень, якая яго ўразіла некалі. I сугучна ёй падумаў, што, пэўна, таксама нічога не зьмяніў бы ў сваім жыцьці, калі б выдалася такая мажлівасьць. Чаму? Ды таму, што ня толькі ён, а і ўсе людзі ад пачатку ведаюць, што памруць. Рана ці позна. Заўтра ці праз сто гадоў... Дык чаму ж яны не жывуць так, каб не шкадаваць потым пра «бязмэты пражытыя гады», пра нязьдзейсьненыя мары і задумы, пра памылкі і грахі. Чаму рэлігія не акцэнтуе ўвагу на гэтым, а ўсё больш пра рай ды пекла... Выбар небагаты... «Паколькі нам ня дадзена ведаць, калі прыйдзе наш апошні дзень на зямлі, але мы ведаем, што ён абавязкова прыйдзе, што ім можа стаць нават наш заўтрашні дзень, дык чаму ж мы не рыхтуемся да таго, чаму ж мы не жывем кожны новы дзень, як апошні? — думаў Стах і сам сабе пярэчыў: — А, можа, гэтае «няведаньне», гэты самападман і ёсьць найвышэйшая справядлівасьць, найбольшае шчасьце для людзей?..»
