Барыс Пятровіч - Чаканьне, альбо Зацемкі 1995-га году
— Стаміўся?
— Трохі... А што там было на дарозе, на скрыжаваньні?
— Ой, татка, — зноў падляцела дачка, — імпартны «мерседэс» у наш аўтобус «бух!» — аж шклы павыляталі. Мы так спалохаліся, так перапужаліся...
— Ідзі спаць, балбатуха, бо раніцай не дабудзіцца цябе. Ідзі, калі хочаш яшчэ ў тэатры пабываць, — сказала жонка дачцы і тая, насупленая, вярнулася ў свой пакой.
— Дык што там было? — спытаў Стах.
— Нічога асаблівага: п’яны камерсанцік на «мерседэсе» на чырвоны сьветлафор пайшоў і ў наш аўтобус урэзаўся. Кажуць, тармазы адказалі. Але дурням шанцуе — ніводнай драпіны нават. А ў аўтобусе адна жанчына кепска ўпала ды руку зламала, астатніхтолькі дробным шклом абсыпала...
Ну што Стах мог сказаць ёй на гэта, і што мог сказаць сабе? Незнаёмцу ён і без таго паверыў. Выпадак з аўтобусам і «мерседэсам» толькі пацьвердзіў, што ён не памыліўся, што і сапраўды, чаму быць, таго не абмінуць, ні сёньня, ні праз тыдзень... Ён злавіў сябе на тым, што ня слухае расповяд жонкі і прымусіў сябе «вярнуцца» ў пакой. Жонка таксама заўважыла нейкія зьмены на твары мужа і спытала:
— Што з табою?
— Нічога, проста моцна стаміўся. Цэлы дзень ля мальберту, як на закланьні, як ля станка. Галава «едзе». Пайду, пазваню Вітасю. Можа, выйдзем, разьняволімся, падыхаем начным Менскам. Колькі, дарэчы, часу?
— Палова на адзінаццатую.
— Якраз добра...
Стах з сябрам — суседам-пісьменьнікам Вітасем практыкавалі гэткія начныя шпацыры, дзеля прасьвятленьня галавы пасьля дзённага тлуму і перад «усяночнай». Былі яны «совамі» і працавалі звычайна ўсю ноч, ледзь не да сьвітанку зімою і да белага дня ўлетку. Вітась азваўся адразу:
— Мыз табою адчуваем адно аднога на адлегласьці, як пародзістыя сабакі. Я таксама кіраваў ужо да тэлефону, каб набраць твой нумар...
— Тады — за скверыкам?
— За скверыкам.
2.
Вітась быў найлепшым слухачом Стаха. Як і Стах ягоным. У гэтых сваіх шпацырахяны ня толькі размаўлялі пра жыцьцё-быцьцё, але і пераказвалі адзін аднаму задуманыя сюжэты, шліфавалі іх у гутарках, разьвівалі, а часам і дамысьлівалі разам. Ня раз у думках Стах падзякаваў Богу, што зьвёў яго з удумлівым, тактоўным, заўсёды прыветным Вітасем. Хоць зьнешне былі яны зусім рознымі: Стах — тыповы паляшук, а Вітась — каржакаваты, белабрысы «сярэдні» беларус, сэрцы іх біліся ўтакт і душы трымцелі і адгукаліся на адзін і той жа заклік аднолькава. Таму Стах і ня стаў утойваць ад Вітася нічога пра сваю нядаўнюю сустрэчу: быў упэўнены — зразумее і параіць, як самому сабе.
Вітась выслухаў Стаха моўчкі, неяк затарможана-спакойна, нават у хадзе трохі адстаючы, хоць звычайна ішлі яны крок у крок, бы салдаты на пляцы — за трох ці чатырохгадовае хаджэньне адчувалі адзін аднаго інстынктыўна, інтуітыўна і паварочвалі заўсёды разам, не згаворваючыся, а так, між іншым, у размове.
— Як ты кажаш выглядаў ён, — перапытаў Вітась,
— дужы, стараваты, падобны да яўрэя, прыбалтыйскі акцэнт... Чаму акцэнт? Для іх жа любая мова ці ўнушэньне не праблема. Хіба — дзеля паўнаты ўражаньня.
— Для іх... Ты ведаеш, мне ўсё роўна, хто гэта быў.
I ўсё роўна адкуль: з раю, з пекла, з будучыні ці з мінулага. Мне важна іншае: вось каб табе зараз далі толькі тыдзень, адзін толькі тыдзень жыцьця, як бы ты яго пражыў?
— Гм... Я думаю... Я думаю, што ў любым выпадку ня стаў бы нешта па-буйному зьмяняць. Жыў бы так, як дагэтуль...
— Няўжо не захацеў бы паспрабаваць тых радасьцяў жыцьця, якіх не каштаваў, якія адкладваў на потым, і вось гэтага «потым» ня стала...
— Ня ведаю... Але адназначна не напіўся б. I па курвах не пайшоў бы. Жыў бы, як і раней, быццам нічога і не здарылася, быццам нічога і ня ведаю... Не, усё-ткі, улічваючы, што, мажліва, і сапраўды застаўся толькі тыдзень, пастараўся б дарабіць тыя справы, якія пачаў, дзеля якіх жыў... жыву. Ушчыльніў бы час, працаваў бы дзень і ноч, каб дапісаць пачатую аповесьць. Ты ж ве-даеш... Я столькі хачу ў яе ўкласьці...
Стах уздыхнуў з палёгкай. Гэтакі адказ ён ужо знайшоў для сябе там, у майстэрні: працаваць, дарабіць, закончыць сваю карціну. Геніяльную карціну — хацеў бы думаць ён, каб ня вечны сумліў... Ён выдатна разумеў, і, дарэчы, ніколькі не сумняваўся ў ісьціне таго, што калі пішаш выбітную рэч, то і пісаць яе трэба адпаведна. У сэнсе — брацца за пэндзаль толькі тады, калі жаданьне працаваць— непераадольнае, калі ўсё цела ажно трымціць ня толькі ад гэтага жаданьня, але і ад упэўненасьці, што менавіта цяпер ты можаш сатварыць нешта незвычайнае, геніяльнае. I ніколі не падыходзіць да мальберту, калі дрэнны настрой, абыякавасьць да ўсяго, лянота. Бо яны перададуцца твору. Ня трэба прымушаць сябе, гвалтаваць. Як жа ты перадасі гармонію сьвету, калі няма гармоніі ўтваёй душы?.. Калі ж працуеш з асалодай, задавальненьнем, калі пішаш карціну ўсьведамляючы, верачы, будучы перакананым, што творыш рэч геніяльную, то твае думкі, энергетыка, біятокі, твая вера сьвядома альбо падсьвядома перададуцца карціне і яна потым будзе вылучаць іх, яна будзе гаварыць імі з гледачом, з наведнікам выставы, з аматарам ці прафесіяналам; кожны штрышок, кожны мазок будзе сьведчыць пра геніяльнасьць творцы і ягонага твора. Гэтым і адрозьніваецца праца генія, — думаў Стах, — ад працы проста майстра, падзёншчыка, размалёўшчыка. Гэта так, але ў сапраўднага, геніяльнага майстра заўсёды ёсьць адзін «хіб», пра які нельга забыцца, які нельга схаваць далёка-далёка, які заўсёды пры ім, бо жыве ў ім. Гэта - сумліў. Часам, праўда, ён - сумліў - сьпіць, аднак калі ўжо прачынаецца, дык любое ўсьведамленьне таго, што творыш ты рэч геніяльную, зжарэ ў хвілю ды яшчэ абліжацца. I каменя на камені не застанецца ад тваёй упэўненасьці, і перадолець гэты крызісны стан, ня зьнішчыць зробленае, не запіць, не закінуць ўсё — могуць толькі людзі моцныя...
Вітась ведаў, што пісаў цяпер Стах карціну выкпючную. Ён бачыў накіды, ведаў задумкі, «чытаў» карціну пачатую і даведзеную да сёньняшняга стану. Ён ня бачыў хіба толькі тое новае, што дапісаў Стах увечары, пасьля вяртаньня з могілак. I яму хацелася падтрымаць сябра, які, відочна было, заблытаўся ў сабе, у сваіх думках. Але як зрабіць гэта так, каб не пакрыўдзіць яго?
Яны прайшлі колькі кварталаў моўчкі, замыкнуўшыся ў сабе і не заўважаючы пекнасьцяў соннага Менску, не прыкмячаючы ягонага начнога жыцьця, што віравала ля кавярняў, ля прыпынкаў таксовак, ды проста ля некаторых зацемненых пад’ездаў. Час ад часу да іх далятала то вуркатаньне машыны, то сьмех ці ўскрык дзяўчыны, то проста гучны тупат ног... Але яны, звыкпыя да гэтых гукаў, да такога тла іхніх шпацыраў, ня бачылі і ня чулі цяпер нічога.
Стах ішоў і думаў, што яму пашанцавала з сябрам. Як і з жонкай. Не толькі ў жыцьцёвым, бытавым сэнсе, але і ў творчым. Разглядваючы карціну, сябар, здавалася, чытаў ягоныя думкі. А значыць, можна хоць для пачатку супакоіцца: усё ў Стаха атрымлівалася гэтак, як ён і хацеў. А значыць, дамогся ён асноўнага: здалеў дакладна перадаць свае намеры палатну. Вітась, неяк з месяц таму, толькі падыйшоўшы да карціны, прадэкламаваў Багдановіча: «Паглядзі, як усход разгараецца, колькі ў хмарках залётных агню...» Хоць не было на карціне ні ўсходу, ні хмарак. Там былі людзі. Там былі фарбы. I людзі, і фарбы змагаліся між сабою, якдабро змагаецца са злом. Карціна была сном ня сном, явай ня явай, як, уласна, і само жыцьцё. Аднак, галоўнае, яна нібы выпраменьвала не безвыходнасьць, якою насычанае, прасякнутае нашае сёньня, а веру ў бпізкую лепшую, сьветлую будучыню, у перамогу дабра над злом, сьвятла над цемрай на гэтай зямлі. Тое казала ўся карціна, у якой, як і ў гісторыі, як і ў жыцьці, дзе мы ня ведаем ні пачатку ні канца, перамяшаліся і мінулае, і сучаснасьць, і будучыня, што вынікала з мінулага, як мінулае — з будучыні... Зрабіць гэтакае можна хіба толькі ў жывапісе. Музыка альбо літаратура тут былі б бясьсільныя, бездапаможныя...
— Дык кажаш — дапісаць пачатае, дарабіць недаробленае... — парушыў цішыню Стах. — Гэта было б зразумела, гэта было б добра, калі б не адно: сям’я. Ты думаў пра гэта? Бачыш, а я толькі пра тое і думаю. Я пакідаю сям’ю — жонку, дачку без будучыні... Я нічога не зрабіў, каб забясьпечыць ім нармальнае жыцьцё. Без мяне...
— Кінь ты! Я ўжо ня рады, што падтрымаў гутарку. Хіба можна пра такое гаварыць усур’ёз? Па вялікім рахунку — усемыходзім пад Богам. I кожную хвіліну—ад нараджэньня — рызыкуем сваім жыцьцём, бо гэта адзінае, што ў нас ёсьць незаменнае, неразьменнае. Вось зараз можа спыніцца ля нас вунь той «форд», з яго выскачыць малойчык з аўтаматам, і так, дзеля сьмеху, наробіць у нас дзірачак... I ўсё — канец. Я ўжо не кажу пра банальную цагліну. А ты — праз тыдзень... Кінь. I ня думай. Заснуў, панімаеш, на лаўцы, херню нейкую прысьніў, а цяпер пакутуе...
Вітась, відаць, пашкадаваў што ўвязаўся ў гэтую размову, усур’ёз падтрымаў ад пачатку і цяпер захацеў перавесьці яе на іншае, зразумелае, апраўданае, вытлумачальнае: проста сон, мроя, трызьненьне ад стомы... Стах бачыў, як Вітась падбіраў словы, каб не пакрыўдзіць яго — як моршчыў свой вялікі лоб, як прымружваў вочы, ледзь не мусова выціскаючы з сябе патрэбныя словы, як на Вітасевым носе зьбіраліся цесьненька зморшынкі — Вітась нават не стрымаўся і разгладзіў іх, нібы акуляры зьняўшы. Яны прайшлі колькі крокаў моўчкі, а тады раптам Вітась спыніўся, правай рукою прыгладзіў валасы, прымяў на хвілю непаслухмяны чуб, і пранікліва зірнуў на Стаха:
