Неизвестно - Блакит
Больш мы з ёй ніколі ня бачыліся – зьліквідавалі раён, падзяліўшы паміж Лідай і Шчучынам. Калгас Куйбышава адышоў пад Ліду, а я пераехаў у Шчучын. Праз колькі гадоў пры сустрэчы з лідскімі калегамі пацікавіўся, як там пачувае Ліда Тупік. Расказалі, што выдатна, вельмі прызвычаілася да свайго дэпутацтва, нават выступаць навучылася без паперкі. А старшыня калгасу Гузаў на сёмым небе ад радасьці: завалодаўшы Лідзіным дэпутацкім блакнотам з афіцыйным грыфам Вярхоўнага Савету СССР на кожным адрыўным лістку, ад ейнага імя штурмаваў запытамі і просьбамі высокія ўплывовыя кабінеты, і амаль заўсёды што-небудзь выцыганьваў: то новы трактар, камбайн ці аўтамашыну, то найдэфіцытнейшыя ліміты на будаўніцтва, то звышпланавыя мінеральныя тукі, то новую механізацыю на фермы – ніхто ў раёне столькі не паймеў. А за чаркай любіў прыгадваць, які колісь дурань быў, падбухторваючы Ліду не згаджацца, шкадуючы грошы на ўборы...
У казцы пра прынцэсу-Папялушку непазьбежна і нястрымна наступае поўнач, у Лідзіным выпадку – сканчэньне тэрміну дэпутацтва. Двойчы ж рабіць Папялушку прынцэсай не прынята было… Расказвалі, Ліда страшэнна пакрыўдзілася, што не вылучаюць зноў, была перакананая: яе ашукваюць, падманваюць, не хацела нікому даваць веры, усё мкнулася адшукаць “таго чалавека, які жыў у Жалудку і казаў праўду”, імя і прозьвішча якога, праўда, забыла...
(…)
Усе мы, жалудоцкія, і хто згадваецца, і хто ня згадваецца ў гэтым расповедзе, у сталічнараённай гісторыі Жалудка назаўжды засталіся апошнімі. Мікалаенкаў – апошні першы сакратар райкаму, Апрышчанка – апошні старшыня райвыканкаму, Каралёў – апошні загадчык аддзелу прапаганды, Змудзяк – апошні рэдактар раённай газеты “За Радзіму”, Фядотаў – апошні начальнік міліцыі, Андрэй Кляцкоў (малодшы брат Леаніда Герасімавіча, які праз дзесяць гадоў стане галоўным гаспадаром Гарадзеншчыны і пакіне тут добры сьлед і памяць) – апошні загадчык райана, дый ваш пакорны слуга быў апошнім намесьнікам рэдактара жалудоцкай раёнкі… Ці так ужо было наканавана лёсам, ці няўдалае – занадта блізкае геаграфічнае знаходжаньне Шчучына і Ліды, ці па віне вышэйшага раённага начальства, што мянялася практычна кожныя два гады – ад партканферэнцыі да партканферэнцыі, і пачувала сябе тут часовым, таму ня рупілася займець нейкую сур’ёзную прамысловасьць, разбудоўваць, дацягваць пасёлак да статусу гораду, як гэта рабілі іншыя, і неўзабаве над гэтым сімпатычным гарадком навісла небясьпека запусьценьня і заняпаду, а з ёй і рэальная пагроза скарачэньня, расфарміраваньня раёну. Так яно ў рэшце рэшт і сталася… Чуткі-пагалоскі то ўзьнікалі, то зноў улягаліся, а вясной 1962-га сталі спраўджвацца. У абкам пачалі клікаць розных жалудоцкіх кіраўнікоў і ўладкоўваць у іншых раёнах, хоць каманды спыніць ці згортваць дзейнасьць раённых установаў і арганізацыяў не паступала. Неўзабаве райкам застаўся без сакратароў, райвыканкам без старшыні і амаль усіх намесьнікаў, і тады пранёсься кінуты Міхаілам Фядотавым вясёлы кліч: вечная ганьба таму, каго ўказ аб скасаваньні раёну застане на рабоце! Словам, больш за месяц рабілі толькі нешта мінімальнае альбо нічога не рабілі, з самага ранку зьбіраючыся ў чайной ці, калі дазваляла надвор’е, выязджалі на прыроду, і не асабліва хваляваліся: была б шыя – хамут знойдзецца, без работы не пакінуць. Хвалявала толькі: каб жа пашчасьціла і дасталася прыстойнае месца, а не якая-небудзь Зэльва, Іўе ці Воранава, Астравец!.. А як і не пашчасьціць – такой бяды, чым яны горшыя за Жалудок? Аднак гэта было толькі самасупакаеньне. Штодня чуйна сачылі, каго клічуць, і што прапануюць, а тыя, хто нецярпліва і незапакоена чакаў сваю чаргу на прызначэньне, абачліва бралі ў меру, паколькі маглі паклікаць у любую хвіліну. Найбольш бедавалі мясцовыя маленькія чыноўнікі, абслугоўваючы персанал, простыя рабочыя, хто і не чакаў ніякага новага прызначэньня, па сутнасьці заставаўся кінутым на волю лёсу, без работы. Як у нас у друкарні сталага веку жанчыны-наборшчыцы. Вельмі шкада было Ганну Мікалаеўну Маркевіч, загадчыцу друкарні, клапатлівую, няўрымсьлівую, сьпецыялістку экстра-класа, прывязаную да сваёй хаты і гаспадаркі. Дзе і хто дасьць ёй кватэру, дый, пэўна, работу? Мы і зараз дурня валяем, а яны да апошняга працуюць, набіраючы ўручную заляжалыя белтаўскія матэрыялы, вярстаючы, друкуючы нешта падобнае на газету, бо каманды спыніць выпуск не паступала.
Толькі адзначылі выдатнае прызначэньне Міхаіла Фядотава начальнікам міліцыі ў Навагрудак, дзе была рэальная персьпектыва праз колькі год атрымаць палкоўніцкія пагоны, як у абкам паклікалі Змудзяка. Вярнуўся задаволены і нават радасны – прызначалі намесьнікам да Вераб’ёва ў Шчучын. І яшчэ прывёз важную для мяне вестку: нібыта дамовіўся з Русаковічам, каб і мяне разам з ім перакінулі ў Шчучын, пакуль што загадчыкам сельгасаддзелу, а там відно будзе. Мяне гэта вельмі задавальняла.
Тут трэба сказаць, што адначасова з ліквідацыяй нашага раёну ўсчыналася чарговая пературбацыя кадраў, якія так любіў ператасоўваць Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў. На гэты раз яна не прамінула і раённы друк. Палавіна раёнак зьліквідоўвалася, а на іх базе з разьлікам адна на два раёны і персьпектывай далейшага скарачэньня арганізоўваліся міжраённыя са статусам газетаў абкаму партыі, непадуладныя мясцовым органам. Штаты міжраёнак павялічваліся зусім нязначна, і ледзь ці не палавіна газетчыкаў засталіся незапатрабаванымі. Пераважна гэта былі людзі ў перадпенсійным узросьце, хто пасьпеў ужо ладна выпісацца альбо ніколі не хапаў зорак з неба, але па-за рэдакцыямі апынулася нямала і таленавітых газетчыкаў, якія па розных сямейна-бытавых абставінах не маглі пакінуць наседжанае месца і ехаць некуды з амаль нулявой персьпектывай атрымаць кватэру і ўладкаваць на працу жонку-настаўніцу. Прыладжваліся дзе толькі хто мог. Паколькі міжраёнкі меліся быць прынцыпова новымі выданьнямі, ніводнай не пакідалі старую назву. Хросны бацька сядзеў у ЦК, відаць, ня надта вылучаўся густам і фантазіяй, таму добрая палавіна ягоных хрэсьнікаў вар’іравала “ленінскі”, “ільіча”, “камунізм”. Нашую ж шчучынскую дык і ўвогуле ахрысьціў па-дурному – “Савецкая вёска”, нібыта магла быць і не савецкая, быццам прызначаецца для начыста аграрнага рэгіёну. Шчучынская міжраёнка мела абслугоўваць свой і Радуньскі раёны. Ніхто толкам ня ведаў, як і што з гэтага атрымаецца, але мяркуючы па задуме, горш быць не магло. Забягаючы наперад, зазначу, што няпоўны год, які праіснавалі міжраёнкі, быў сапраўдным рэнесансам і зорным часам малой прэсы, вызваленай з-пад некваліфікаванай і дробязнай апекі мясцовага партыйнага і савецкага чынавенства. Канешне ж, цярпець такую прэсу яны доўга не маглі, неўзабаве істэрычна раздзьмулі дэмагагічнае кадзіла, эксплуатуючы правадыра сусьветнага пралетарыяту: маўляў, і дня ня можам жыць без уласнага “калектыўнага прапагандыста, агітатара і арганізатара”, у адсутнасьці якога ўсе нашы недахопы і пралікі…
Тым часам ці ня ўсе першыя і матэрыяльна адказныя асобы ўстановаў і арганізацыяў, за выключэньнем райкаму і райвыканкаму, маючы новыя прызначэньні, заставаліся ў Жалудку на ранейшых пасадах – чакалі ўказ, пасьля чаго можна афіцыйна спыніць дзейнасьць і пачаць перадачу маёмасьці, архіваў новым гаспадарам. І, канешне ж, усе як адзін трымаліся закліку, каб Указ не засьпеў на рабоце. Такой амаль двухмесячнай лафы ніхто ніколі ня меў. Мы вельмі спачувалі Міколу Каралёву, якога ўпраглі ў хамут загадчыка аддзелу прапаганды ў Шчучыне, і ён быў вымушаны штодня езьдзіць туды на работу. Праўда, з верасьня яго накіроўвалі на вучобу ў ВПШІ, і Мікола зрабіў свой звычайны Каралёўскі жэст: саступіў выдзеленую яму кватэру свайму інструктару Рыгору Кавальчуку, на жыльлё ў Шчучыне ў якога былі вельмі няпэўныя, ва ўсякім разе няблізкія персьпектывы, а сам рашыў колькі месяцаў дабірацца на работу з Жалудка, дзе намерыўся пакінуць сям’ю на час сваёй вучобы.
І нарэшце, для многіх ужо насамрэч доўгачаканы ўказ зьявіўся напярэдадні майскіх сьвятаў 1962 году...
Разгром райцэнтру ўступіў у сваю заключную і незваротную стадыю...
Потым, сустракаючыся на розных нарадах, семінарах у Гродне, Мінску ці выпадкова ў камандзіроўках, санаторыях і праз год, і праз пяць, і праз дзесяць, і праз дваццаць, і нават праз сорак, заўсёды адчувалі сябе ледзь ці не сваякамі, настальгічна прыгадвалі і сыходзіліся на думцы, што такой зычлівай, шчырай сяброўскай атмасферы, як колісь у Жалудку, больш ніхто нідзе ня зьведваў. Хто ж яго ведае, мо гэта і так, а мо час быў іншы і мы былі іншыя, ва ўсякім разе маладзейшыя, а маладосьць заўжды прыгадваецца сьветла...
Шмат хто пасьля ліквідацыі раёну так больш ніколі і не бываў у Жалудку, які ляжыць воддаль ад ажыўленых дарогаў. Нехта знарок рабіў кругаля, каб хоць адным вокам зірнуць, прыгадаць былое... А я дык бываў як мінімум два разы на год. Спачатку разам з жонкай наведвалі жывых цесьця і цешчу, а зараз – іхнія магілы на старых ліпічанскіх могілках.
