Неизвестно - Блакит
Обзор книги Неизвестно - Блакит
Уваскрасеньне ўчарашняга дня
Лірычна-дакументальны расповяд
Унуку Валянціну прысьвячаю...
У гэтым расповедзе, які прадстаўляю чытачам “Дзеяслова, у значным скароце, няма літаратурных герояў, прыдуманых ці дадуманых фактаў – тут толькі тое, што было ці адбывалася, што ведаў, бачыў на свае вочы, чуў на свае вушы, альбо ўведаў з дакументаў ці вартых даверу крыніцаў... А ўвогуле задумаешся іншы раз – і аж атарапеньне бярэ: за нейкіх-нейкіх пяцьдзесят аблётаў Зямлі вакол Сонца гэтак неўпрыкмет, незаўважна памянялася ўсё да непазнавальнасьці – і жывое, і нежывое, нават тое, што падавалася вечным і непарушным, непадуладным часу. Мусіць, толькі на схіле жыцьця дадзена так
яскрава, амаль фізічна адчуваць хуткаплыннасьць і няўмольны бег Часу, ягоную шчымліва-балючую незваротнасьць, выразна і абвострана спасьцігаць невясёлую ісьціну: як не кожнаму зярнятку наканавана
ўзрасьці коласам, так і ня кожнай справе рук тваіх даць плён. І прыходзіць разуменьне: усё зробленае табой добрае і благое працягвае жыць роўна столькі, наколькі зафіксавалася ў нечай памяці, колькі застаецца запатрабаваным людзьмі...
Лёс наканаваў майму пакаленьню рэдкую магчымасьць жыць на зломе эпох, пераступіць мяжу, лінію перамены ня толькі стагоддзяў, а і тысячагоддзяў, быць сьведкам і ўдзельнікам лёсавызначальных падзеяў, тэктанічных зрухаў у сьвядомасьці і сацыяльным быцьці грамадства. На пакручастых жыцьцёвых дарогах і сьцяжынках мне пашчасьціла знацца і сустракацца, супрацоўнічаць і апаніраваць, таварышаваць і сябраваць з цікавымі, унікальнымі людзьмі – і простымі, непрыкметнымі, нават дзівакаватымі, што, на першы погляд, апроч зарубачак у нечай памяці, нічога не пакінулі пасьля сябе, і асобамі, якія на дзесяцігоддзі, а мо нават і стагоддзі змусяць гаварыць пра сябе, застануцца ў аналах гісторыі, ход якой ува многім і прадвызначалі. Перад вамі – не мемуары ў звыклым разуменьні. Гэта – шчыры лірычны расповед, у нечым споведзь перад сабою і людзьмі з асэнсаваньнем бачанага, чутага,што некалі пройшло праз сэрца і розум, калі хочаце – спроба вярнуцца, віртуальна ўваскрасіць мінулае.
Словам, пражытае і перажытае. Пераважна тое, пра што ніхто, апроч мяне, не напіша і напісаць ня можа. Спадзяюся, маё суб’ектыўнае сьведчаньне дапаможа табе, шаноўны чытач, хоць на нейкую ёту дапоўніць бачаньне мінулай эпохі, адчуць подых майго часу з ягонымі страсьцямі, узьлётамі, памылкамі, забабонамі, і ты зробіш спробу хоць трошачкі зразумець і мяне, і блізкіх, дарагіх мне людзей, і нашых непрымірымых апанентаў, зласьліўцаў і ворагаў, якім, здаецца, я ўжо дараваў усе некалі прычыненыя крыўды. Са свайго боку шчыра выбачаюся, перад усімі, да каго калі-небудзь быў несправядлівы, каму прычыніў боль. Паверце, тое было альбо па непаразуменьні, альбо па глупству...
…Восеньню 1957-га году мяне праводзілі ў армію, хоць была магчымасьць і “адкасіць” ад яе: рэдактар браўся адгаварыць усё з ваенкамам, калі спатрэбіцца – падключыць райкам, але на мужыка, які не паслужыў у арміі, тады глядзелі ледзь ці не як на непаўнапэннага. У Ленінградзе на вакзале пачуў сенсацыйную вестку аб запуску першага спадарожніка Зямлі, а новы, дваццаты год жыцьця, сустрэў на штрафной мазунінскай заставе, служба і побыт на якой поўна і дакладна выпісаная ў аповесьці “Вяртаньне на Саарэмаа”. Гэта самая дакументальная і самая асабістая з усіх маіх аповесьцяў. Таму няма патрэбы нешта казаць, удакладняць з армейскага перыяду маёй біяграфіі – усё ёсьць у “Вяртаньні на Саарэмаа”... Дэмабілізаваўся праз два з паловай гады ў сувязі са значным скрачэньнем колькаснага складу арміі і маім рапартам з просьбай адпусьціць раней для здачы ўступных экзаменаў ва універсітэт. Словам, напярэдадні майскіх сьвятаў сыйшоў з цягніка ў Ражанцы, на нейкай спадарожнай дабраўся да Шчучына, і першае, што ўбачыў, дужа засмуціла: з плошчы зьнікла звыклая вежа з гадзіньнікам, а заместа
яе на высокім п’едэстале ўстала нязграбная, асіметрычная фігура Леніна, зварганеная нейкімі халтуршчыкамі. Іншыя перамены ня кінуліся ў вочы, хіба толькі дрэвы ў парку падрасьлі трошкі.
Не відно было ніякіх зьменаў на цагляным, старой кладкі будынку рэдакцыі, хіба толькі карычневая шыльда трохі выцьвіла. Па знаёмаёй пакатай драўлянай лесьвіцы падняўся на другі паверх. Сустрэлі мяне радасна. Зусім непастарэлы, такі ж энергічны Іван Пятровіч Вераб’ёў адразу ж пазваніў у калгасную кантору, якая займала палову нашага дому, папрасіў перадаць бацьку і маці, каб нікуды не адлучаліся, бо праз гадзіну-другую завітае да іх у госьці. Прайшоўся па рэдакцыі. Тыя ж кабінеты, праўда, некаторыя аддзелы, у тым ліку і мой родны сельгасгаспадарчы, перамясьцілі, але ў асноўным знаёмыя блізкія людзі. Пазнаёміўся з новым адказным сакратаром – Мікалаем Валяр’янавічам Сасноўскім, сярэдняга веку, гаваркім мацаком невысокага росту. Але больш за ўсё зьдзівіла, што ў крэсьле загадчыка сельгасаддзелу сядзеў Васіль Мацюшаў. Да арміі ён кіраваў дабітым да ручкі калгасам “17 верасьня”, куды езьдзілі, калі тэрмінова, у нумар патрэбен быў нейкі крытычны матэрыял. Было дзіва дзіўнае, як ён апынуўся ў рэдакцыі ды яшчэ загадчыкам сельгасаддзелу і маім непасрэдным начальнікам, каго да арміі я больш чым хто чахвосьціў у хвост і грыву за безгаспадарчасьць. Іван Пятровіч патлумачыў і супакоіў: райкам упрасіў патрымаць, пакуль нешта падшукаюць, так што не зважай, ён усё роўна пісаць ня ўмее, пастаўляе факты... У тым я неўзабаве пераканаўся, калі ў першы ж рабочы дзень Вася (так яго ўсе звалі) паклаў на стол, папрасіў пачытаць і паправіць сваю малюсенькую нататку для падвёрсткі на першую паласу. Прабег вачамі: “Камуністычная партыя і савецкая ўлада штодзённа клапоцяцца аб павышэньні жыцьцёвага добрабыту савецкіх людзей. Пра гэта яшчэ раз сьведчыць, што рашэньнем гарсавету ў Шчучыне расшыраны гарадскія могілкі на 2,5 га” – і пакаціўся ад рогату. Аказалася, усе свае матэрыялы ён пачынае па гэтым трафарэце, інакш нічога не атрымліваецца. Вася быў абсалютна бяскрыўдны і памяркоўны, па натуры добры чалавек. З ім мы адпрацавалі месяцы два, тым ня менш ён пасьпеў учыніць мне “дыверсію”: пасьля двухгадовага перапынку неўпрыкмет прывучыў да папярос. Спачатку: ну, пацягні разок, нічога ня здарыцца... Пацягнуў раз, другі, трэці – і пайшло-паехала...
Засумаваўшы па любімай рабоце, з небывалым імпэтам калясіў на амаль яшчэ новенькім матацыкле “К-740” па знаёмых калгасах, саўгасах і з найвялікшай цікавасьцю асвойваў Астрынскую зону, якая пасьля ліквідацыі раёну зімою адыйшла да Шчучына. Ня ведаю, чаму раён называлі па імені сярэдняй па велічыні вёскі Васілішкі, калі ўсе раённыя ўстановы знаходзіліся ў даволі салідным гарадскім пасёлку Астрына. Астрына была ўсяго ў няпоўных дзесяці кіламетрах ад нашай вёскі, аднак чамусьці ня надта прыцягвала мясцовых людзей, ва ўсякім разе куды менш, чым у паўтара разы далейшы Скідзель, гэтаксама чужы райцэнтр. У Астрыну ніхто з нашых не ішоў вучыцца ў дзесяцігодку, на базар возам езьдзілі часьцей ў Скідзель альбо за 25 вёрст у Шчучын, чым сюды. Наколькі сябе помню, гэты край заўсёды выклікаў нейкія змрачнавата-страхавітыя асацыяцыі. Мо таму, што быў у паўночным накірунку, дзе ніколі не завісала сонца, і там ляжала змрачнаватае ўрочышча з выразнай назва Цягніліха, дзе спрадвеку блудзілі грыбнікі, непадалёк ад якога і прадзіралася праз гушчары дарога на Астрыну. І вядома ж, таму, што
гэта былі ўжо адлесьсі Дубічайскай пушчы, дзе аж да пачатку пяцідзесятых гадоў хаваліся арміякраёўцы і літоўскія “лясныя браты”, якія час ад часу забрыдалі і да нас. Апошні іхні візіт запомніўся тым, што вечарам праз акно застрэлілі старшыню нашага сельсавету Аніську, які выступаў на сходзе перад вяскоўцамі. Гэта было, калі я вучыўся ў пятым класе...
Пасьля доўгага перапынку пісалася раскавана, лёгка, натхнёна ва ўсіх газетных жанрах, і ня толькі для роднай газеты. І ўсё гэта ня надта замінала падрыхтоўцы да ўступных экзаменаў на завочнае аддзяленьне журфаку
Белдзяржуніверсітэту, паколькі грунтоўна рыхтаваўся яшчэ ў арміі. Не пакідала і паэтычнае натхненьне, “пайшлі” і гумарыстычныя апавяданьні. Першае ж з іх пад назваю “Удалая пастаноўка” зьявілася ў “Вожыку”, а неўзабаве аказалася перадрукаваным у перакладзе ва ўкраінскай “Літаратурнай газеце”, пра што даведаўся з “ЛІМа”. Паслаў у рэдакцыю ліст з просьбай прыслаць той нумар газеты і неўзабаве атрымаў з Кіева пакет з газетай і пісьмом з падзякай за, як было сказана, сапраўды ўдалую пастаноўку. Гэта для мяне было ня толькі радасьцю, але і вялікім стымулам. Менавіта з гэтай вожыкаўскай публікацыі, здаецца, і пачалася мая большменш асэнсаваная літаратурная дзейнасьць як празаіка...
Праз тыдні тры паехаў у Гародню пабачыцца з Міхасём Восіпавічам Васільком, заадно, вядома ж, паказаць яму свае новыя вершы. Але на маё засмучэньне ён быў недзе ў ад’езьдзе, і вершы з просьбай перадаць Міхасю Восіпавічу пакінуў Ірыне Міхайлаўне Суворавай, якая сядзела з Васільком у адным кабінеце. Амаль усе пакінутыя вершы неўзабаве былі надрукаваныя асобнай падборкай, а з Міхасём Восіпавічам так мне і не ўдалося сустрэцца-пабачыцца. Закруцілі ўступныя экзамены, затым месячная ўстановачная сесія ў Менску. Не пасьпеў і вярнуцца, як ашаламляльная вестка: памёр Міхась Васілёк!.. Прынёс яе ўласны карэспандэнт “Гродзенскай праўды” па шчучынскім кусьце Яша Флякс, які толькі што вярнуўся з рэдакцыі. Міхась Восіпавіч не хварэў, па словах Яшы, адчуваў сябе малайцом, ніхто і падумаць ня мог...