Ф. Сафиуллина - Самоучитель татарского на каждый день
Сау булыгыз!
Сезгə татар телен ӨйрəнҮдə зур уңышлар телим.
Урок 42
Возможно или невозможно? Диалоги. Переводим.
(Кырык икенче дəрес)
— Исəнмесез!
— Хəерле кӨн!
Сегодня мы изучаем формы выражения возможности и невозможности.
Возможно или невозможно?
1. Возможность или невозможность выражается словами «ярый» (ладно, годится), «мӨмкин» (можно) чаще в сочетании с инфинитивом:
а) — Керергə ярыймы?
— Ярый (ярамый).
б) — əйтергə мӨмкинме?
— МӨмкин (тҮгел).
2. Инфинитив и деепричастия на — ып/-еп, — п в сочетании со вспомогательным глаголом «була» (быть в значении можно) выражает возможность или невозможность:
а) — Бу китапны алырга буламы?
— Була (булмый).
б) — Сезне чакырырга буламы?
— əлбəттə.
в) — БҮген стадионга кереп буламы?
— БҮген кереп булмый шул.
г) — Бу ишекне ачып буламы?
— Ачып була, лəкин бик авыр.
д) — Бу борынгы китапны укып буламы?
— Мин укый алмыйм. Лəкин белгечлəр укый ала.
— Кемгə əйтим икəн?
— Бездə бер яшь галим бар. Ул укый алыр.
— Рəхмəт.
3. Сочетания деепричастий на — а/-ə, — ый, — и со вспомогательными глаголами «ал» (в значении «могу», «в состоянии»), «бел» (знать) выражают возможность или невозможность действия, при том самостоятельный глагол в форме деепричастия не меняется, меняется вспомогательный глагол в различных лиِах и временах:
Мин укый алдым. — сумел прочитать.
Ул укый ала. — Она может прочитать.
Син укый алырсы. — Ты сумеешь прочитать.
Единственное число
Мин бара алам (алдым, алачакмын, алырмын)
керə алам (алдым, алачакмын, алырмын)
укый алам (алдым, алачакмын, алырмын)
сөйли алам (алдым, алачакмын, алырмын)
Син бара аласы (алды, алачаксы, алырсы)
керə аласы (алды, алачаксы, алырсы)
укый аласы (алды, алачаксы, алырсы)
сөйли аласы (алды, алачаксы, алырсы)
Ул бара ала (алды, алачак, алыр)
керə ала (алды, алачак, алыр)
укый ала (алды, алачак, алыр)
сөйли ала (алды, алачак, алыр)
Множественное число
Без бара алабыз (алдык, алачакбыз, алырбыз)
керə алабыз (алдык, алачакбыз, алырбыз)
укый алабыз (алдык, алачакбыз, алырбыз)
сөйли алабыз (алдык, алачакбыз, алырбыз)
Сез бара аласыз (алдыгыз, алачаксыз, алырсыз)
керə аласыз (алдыгыз, алачаксыз, алырсыз)
укый аласыз (алдыгыз, алачаксыз, алырсыз)
сөйли аласыз (алдыгыз, алачаксыз, алырсыз)
Алар бара алалар (алдылар, алачаклар, алырлар)
керə алалар (алдылар, алачаклар, алырлар)
укый алалар (алдылар, алачаклар, алырлар)
сөйли алалар (алдылар, алачаклар, алырлар)
а) — Син анда керə алдыңмы?
— əйе.
б) — Син минем телеграмманы укый алдыңмы?
— Юк, укый алмадым.
в) — Камил, син ТӨркиягə бара алдыңмы?
— Бардым.
— Ничə кӨнгə?
— Бер атнага.
г) — Сез ул хатны безгə бирə аласызмы?
— Юк, бирə алмыйм.
д) — Улыгыз сӨйлəшə белəме?
— əйе. КҮптəн сӨйлəшə инде.
— Нинди сҮзлəр белə?
— əни, əти, əби, бабай, мəми, маэмай, песи, тəти…
е) — Син ул Җырны Җырлый белəсеңме?
— Сез ярдəм итсəгез, белəм.
ж) — Сез рəсем ясый белəсезме, Мансур абый?
— РӨстəм энем, мин рəссам тҮгел бит. Мин табиб.
з) — Кəримə апа, сез гӨбəдия пешерə белəсез бит. Мине дə Өйрəтегез əле.
— Карап тор, АйгӨл. Өйрəнерсең.
— Рəхмəт, Кəримə апа.
Невозможность выражается добавлением аффикса отрицания — ма/-мə/-м:
1. — Гафу итегез, мин билгелəнгəн сəгатькə килеп Җитə алмадым (не сумел, не смог приехать).
— Берни тҮгел.
2. — «Тасма» ак ионерлык əмгыяте (акِионерное общество) кайда икəн, əйтегез əле?
— Мин əйтə алмыйм шул (не могу сказать).
— Гафу итегез.
3. — Сəфəр, син Җырлый белəсеңме (уметь петь)?
— Юк, мин Җырлый белмим. Менə Сəрия Җырлый белə. Җырла, Сəрия.
В конце урока мы даем вам стихотворение Дэрдменда — талантливого татарского поэта начала ХХ века «Кораб» («Корабль»). Постарайтесь при помощи словаря понять стихотворение и выучить наизусть.
Дəрдмəнд
Кораб
Шаулый диңгез…
Җил Өрəдер…
Җилкəнен киргəн кораб!
ТӨн вə кӨндез
Ул йӨрəдер:
Юл бара ят ил карап…
Чыкты Җиллəр,
Купты тулкын —
Ил корабын Җил сӨрə!..
Кайсы юллар,
Нинди упкын
Тарта безне Җан сорап?!..
Займемся немного переводом прозаического текста. Это — отрывок из рассказа мастера современной татарской прозы Амирхана Еники «Медный колокольчик».
«Мине кҮргəч, абзыкай гаҖəплəнҮеннəн кычкырып дəшə куйды:
— Пəрəмəч, син кайдан?
— ДəҮлəкəннəн, — дим мин, авызны ерып.
— Ничек килдең, Үзең генəме?
— Үзем генə. Рəхмəтулла абзыйга утырып килдем.
— Шулаймыни? Кара син! Һе, кунакка кайттым диген… ə без менə Абзанга чыгып китəргə торабыз. Мин ни əйтергə белмим. Ни» мəтулла абзыкай озак уйлап тора торган кеше тҮгел иде. Ул шунда ук Җиңгəчəйгə карап əйтə куйды:
— Син! Шəкертне Үзебездəн калдырмыйк.
— Телəсə, — диде Җиңгəчəй.
— Безнең белəн барасыңмы, бəбкəм?
— Кая соң?..
— Абзанга инде… Туйга барабыз.
— Туйга?! Белмим шул, — дидем мин, шактый икелəнеп.
— Йə, нəстə тагын «белмим». Барабыз, вəссəлам! Туйдан тукмак та калмый…»
В этом отрывке есть, наверное, незнакомые слова:
абзыкай — дяденька
гаҖəплəнҮеннəн — от удивления
кычкырып дəшə куйды — громко сказал
пəрəмəч — междометие, выражающее удивление (переносное значение слова)
авызны ерып — улыбаясь во весь рот
Җиңгəчəй — сношенька
бəбкəм — букв. гусенок, употребляется в значении «дитя мое»
икелəнеп — сомневаясь
туйга — на свадьбу
нəстə — диалектное от «нəрсə».
Туйдан тукмак та калмый — пословица: на свадьбу не может не прийти и толкушка.
Сау булыгыз! Уңышлар сезгə!
Урок 43
Парные слова. Диалоги.
(Кырык Өченче дəрес)
— Исəнмесез, кадерле дуслар!
— Хəерле кӨн!
