Кривицкий Александр - Учебник белорусского языка
7. Названия более крупных чисел. Это—тысяча, мільён, мільярд, трыльён и т. д. Они являются существительными и изменяются по падежам в единственном и множественном числе в соответствии с их грамматическим родом.
Все эти имена выступают в составных наименованиях чисел. Компоненты в подобных наименованиях чисел выступают в различных падежах обязательно согласованно каждый в своей соответственной форме: з дзвюх тысяч пяцісот шасцідзесяці трох; за дзвюма тысячамі пяцістамі шасцюдзесяццю трыма и т. д. Попробуйте сами: 7532, 11991, 446…
Это все должно быть привычной нормой речи.
ИЗ НАРОДНЫХ ПРИМЕТ И ПРЕДСКАЗАНИЙ
Калі вецер дзьме з усходу ці поўначы, распагодзіцца.
Звонкае рэха ўвечары — на пагоду.
Павук рамантуе павучыну — на пагоду.
Калі сонца заходзіць за хмару і не выгляне перад заходам — на пагоду, а азірнецца — заўтра дождж.
Калі ранішні туман пасцелецца долам, будзе пагода, а калі паднімецца ўгору — пойдзе дождж.
На дождж — сабака есць траву, кот качаецца, пахнуць моцна кветкі, вецер кідае дым то сюд, то туд і сцеле па зямлі.
Калі дождж пойдзе ў раніцы і да паўдня не перастане, будзе пляскаць тры дні, а як пачне пад вечар, будзе ліць суткі, а бывае, што і трыднёўку.
Як месяц у кругу (надзене рабінавую або лі сіную шапку), на трэці дзень будзе вецер і дождж (снег), а калі абвядзецца колам, дык у тую ж ноч.
Як лі ст увосень кладзецца ніжнім бокам уверх — зіма будзе цяжкая.
Гусі ляцяць у вырай нізка — ранняя зіма, высока — позняя.
У дубовых яблычках на Пакровы больш мух, а не чарвякоў — на марозную і бясснежную зіму.
Якая пагода на Пакровы, такая будзе зіма. Калі у гэты дзень вецер з паўночнага альбо з усходняга боку — будзе халодная, марозная і сухая зіма, а калі увесь дзень цёплая пагода і вецер вее з по ў дня, зіма будзе лёгкая і сухая, калі ж ідзе дождж, будзе цёплая і мокрая. Дождж з паўночным ветрам паказвае на тое, што зіма будзе дажджлівая і снежная, з частымі мяцеліцамі.
Калі на Куццю снег або густая шэрань на дрэвах, будзе пад восень ураджай на грыбы.
Калі заяц увосень тлусты — цяжкая зіма.
ТЕКСТ
(Урывак)
Да ўно няма ужо каля іхніх Лагоў лесу. Павыразалі, павысякалі… Як правялі ў тутэйшыя мясціны чыгунку, так і паехаў па рэйках невядома куды лес. Спачатку пан прадаваў яго цэлымі гектарамі, потым пасля рэвалюцыі адганялі лес далей ад вёскі самі людзі. Людзям трэба было поле. I яны церабілі хмызняк, карчавалі пні, палілі ламачча. Дзе забалочана было, мокра — капалі канавы, апляталі іх лазою, каб не заплывалі. Лес пакорліва адступаў, большаў і большаў абсяг вакол вёскі. Потым былі пабудавалі ў мястэчку лесапілку, завод, прамкамбінат. Лесу штогод трэба было уга колькі. Цяпер яго пляжылі не толькі рабочыя, але і калгаснікі — штозіму калгас атрымліваў разнарадку, колькі ён абавязаны нарыхтаваць кубаметраў драўн іны дзяржаве. Яшчэ далей адступіўся ад вёскі лес…
Што гаварыць ужо пра вайну. Людзей ані не шкадавалі, а лесу і пагатоў…
Вайна спапяліла сёлы, разбурыла гарады. I на усё зноў трэба быў лес — аднаўляць шахты, ставіць хаты, укопваць тэлеграфныя слупы, лажыць пад рэйкі шпалы… Чугрэі, студабекеры, а потым і МАЗы цягнулі, валаклі дзень і ноч бярвенне на станцыю. Дрэвы пляжылі ужо не звычайнымі п іламі, а электрычнымі…
Лагі з лясное вёскі сталі неўпрыкмет палявою.
Каб прывезці воз дроў, трэба трасціся на калёсах вёрст пятнаццаць. Скажы, што некалі лес быў зусім побач, каля самай вёскі, — не павераць. Няма ужо і тых брадоў, балацявін, альсоў і беляў, што сустракаліся ледзь не на кожным кіламетры. Шыр, прастор — вокам не ахапіць!
(Б.Сачанка)
Лексический комментарий к приметам, предсказаниям и текстурэха — эхо
увечары — вечером
рамантаваць — ремонтировать
хмара — туча
азірнуцца — оглянуться
долам — низом
моцна — сильно
кветка — цветок
сюд-туд — туда-сюда
ураніцы — утром
пляскаць — хлестать
трыднёўка — трехдневна, три дня
абвесціся — очертиться
колам — кругом, колесом
класціся — ложиться
вьірай — теплые края, куда летят птицы на зиму
Пакровы— 14 октября
альбо, або — или
мяцеліца — метель
Куцця — первый день Рождества
шэрань — иней
тлусты — жирный
тутэйшы — местный; здесь: эти, вот эти
чыгунка — железная дорога
спачатку — сначала
вёска — деревня
трэба — нужно
церабіць — высекать, вырубать
хмызняк — кустарник
ламачча — лом
заплываць— затягиваться, заноситься илом
большаць — делаться больше, большим
абсяг — простор
мястэчка — местечко (городской поселок)
штогод — ежегодно
уга — ох, ой
пляжыць — уничтожать
Упражнения1. Прочитайте по-белорусски цифровые записи в следующих выражениях. Словесные названия цифр выступают здесь в разных формах косвенных падежей, о чем шла речь в грамматической справке к уроку.
Каля 12 гадзін. Не больш за 1350 рублё ў. Узнагароды ўручылі ўсім 11 спартсменам. Клуб 4 канёў. 3 500 рублямі. На 2 яблынях. У 2 пакоях. 3 2 дзяўчынкамі і 3 хлопчыкамі. Перад 525 слухачамі. Ад 44 да 47 градусаў. Ссутулены 7 дзесяткамі год. Вызначылася 6219 ачкамі. Недабралі сёлета каля 500 кілаграмаў з гектара. Трактар з 4 вядучымі коламі. 82-кватэрны дом. 97-градусны спірт.
2. Замените цифры в предложениях формами собирательных числительных.
(7) дзяцей стаяла побач. (П. Броўка) (2) мужчын капалі бакавы равок ад канала. (Я. Маўр) Дык ён адпрасіўся у начальства на (2) сутак дадому. (К. Чорны) У старшага брата (5) дзяцей. (П. Пестрак) У прасторных панскіх санях сядзела (4) людзей. (3. Бядуля) «Але ганоў з (6) заарала?» — «Э, болей! Ганоў з (8)». (Ц. Гартны) Марцін не абы-які работнік — адзін за (3) працуе ў гаспадарцы (П Пестрак) Усе (4) хлопцаў скончылі васьмігодку сёлетняй вясной (Т Хадкевіч) 3 дзесятага класа пайшло на фронт (16), прыйшло толькі (4) (I Навуменка)
3. Переведите на русский язык и обратите внимание на грамматические особенности этих белорусских словосочетаний и им подобных.
А дваццатай гадзіне. Дзён тры таму. Палова на пятую гадзіну. Першыя пяць кіламетраў. На дзён тры хопіць. За паўсотні ці болей вёрст. Дзве трэція агароду — бульба. Паўсотні год прамінула. Разоў са тры ці чатыры. Больш за сто тысяч. Кіламетры за тры ад вёскі. Менш за дзвесце год. Тыдні са два не было яго. Тры невялі к ія пакоі. Цэлыя тры доўгія гады. Чалавек з пяць не прыйшло. Разы два бачыў, не больш. Гадоў яму за пяцьдзесят ужо.
4. Ознакомьтесь с некоторыми образованиями от числительных и обратите внимание на их значение (и отличие от русских соответствийим)
Палова — половина, трэць — треть, третина, чвэрць — четверть, четвертина, чвэртка — четвертушка, четвертая часть;
двойчы — дважды, тройчы — трижды;
траяк — трешка, трешница, шастак — алтын, васьмак — осьмушка;
пяцярня — пятерня (пальцев), пятерик (лошадей), чацвярня — четверик (лошадей), шасцярня — шестерик (лошадей), трайня — тройня, двайняты — двойня;
чацвярык — четверик (посуда),
удвая— вдвое, утрая — втрое, у чатыры разы — вчетверо, у пяць разоў — впятеро;
удвух, удвох — вдвоем (о мужчинах), удзвюх, удзвёх — вдвоем (о женщинах), удваіх — вдвоем (о лицах разного пола или о малышах), утрох — втроем (только о женщинах или только о мужчинах), утраіх — втроем (о лицах разного пола или о малышах), учатырох и учацвярых — вчетвером (то же, что и утрох и утраіх}, упяцёх и упяцярых — впятером (то же), ушасцёх и ушасцярых — вшестером (то же) и т. д.;
па-першае — во-первых, па-другое—во-вторых, па-трэцяе — в-третьих и т. д.,першы — первый, пяршак — первач, першынец — первенец, перш — прежде, сперва, перш-наперш — прежде всего, перво-наперво, першакласнік — первоклассник, першаступенны — первостепенный, першабытны — первобытный, першасны — первичный;
