Кривицкий Александр - Учебник белорусского языка
Дательный и предложный падежи — только — о й (-ай, — яй).
Винительный падеж — — ую (-юю).
Творительный падеж — как и у существительных женского рода первого склонения — — ой (-ай, — я й) и также — ою (-аю. — ую), но независимо от того, какое окончание у существительного при согласовании с ним.
Во множественном числе прилагательные, как и существительные, имеют одну систему падежных форм согласования.
Именительный падеж — — ыя (-ія): густыя лясы, старыя дубы, дарагія рэчы, новыя вокны, гарачыя дні, горкія слёзы, сінія вочы.
В косвенных падежах родительный и предложный — — ых (-іх), винительный — как именительный или родительный, творительный — — ымі (-імі).
ШУТОЧНЫЕ ПРИСКАЗКИ
І кот не мыўся, і госць з'явіўся!
Відаць спачатку, што не будзе парадку.
Дай Божа спажыць, што ў сваёй кішэні ляжыць.
Вось свет настаў — н і палажы, ні пастаў!
І старога сабаку дзедам не завуць.
Пайшоў бы тапіцца, ды вада халодная.
На тваю цешчу мядзведзь напаў! — Дык няхай сам і бароніцца.
Пры цары Гарошку, калі людзей было трошку.
Рада баба, што дзед утапіўся, аж чорт яму даў —за куст учапіўся!
Слава Богу, а шкваркі — мне.
Хоць усю сілу патрачу, а дно ўбачу.
Добры баршчок, ды замалы гаршчок.
Няма лепшае рэчы за св іныя плечы.
Бацюшка хмялёк! Не станавіся напярок.
Годзе, дык годзе, але шчэ трэба выпіць на расходзе.
Усё, не п'ю, і вядро на страху закіну.
Харошым людзям і мы рады будзем.
ТЕКСТ
Аж тры дзянёчкі запар ляцелі журавы… Трыццатага верасня… Першага і другога кастрычніка… Чарада за чарадою высока ў бязвоблачным небе імкнулі на поўдзень стройныя ключы. Ды такія шматлікія, якія рэдка калі бачыў раней… Душа заходзілася ад шчымлівай, салодкай радасці: божа, усё ж яны яшчэ ёсць, усё ж яшчэ можна спадзявацца і верыць, што будуць светлыя птушыныя вёсны, будзе свята вяртання жураво ў- журавочкаў і шчасце сустрэчы з імі, і будзе ажываць у кожнага, хто пачуе іх урачысты кліч спаткання з Радзімай, неадольная прага выказаць чым-небудзь сваю любасць да нашай дарагой зямлі…
Апошнімі гадамі нешта рэдка ўдавалася натрапіць на такое хвалюючае відов ішча — бясконцыя жураўліныя караваны. Трывожна думалася, што ўжо сірацее зямля і на гэтую родную такую блізкую сэрцу і такую амаль казачную птушку… Людзі, як хто ўсяліў у іх д'ябла нястрымнага знішчэння і гвалтавання, — сякуць векавечныя лясы, атручваюць рэкі, робяць смуродлівымі сметнікамі чарацяныя і сітняговыя азёры, ператвараюць у пясчаныя пустыні крынічныя балоты, нішчаць адвечную першабытную красу прыроды. Робяць усё, ад чаго з кожным днём усё меней застаецца з намі спрадвечна дарагіх чалавецтву «меншых братоў» — жывёльнага, птушынага, рыбнага жыхарства. А нешта і зусім знікае…
Гэтак вось трывожна думалася і пра журавоў. Мала застаецца для іх глухіх мясцін, дзе можна спакойна гнездавацца, бяспечна ўзнімаць на крылле дзяцей, адчуваць вольнасць жыцця… Прыгнятае гэтую асцярожлівую, далікатную птушку па-страшнаму бяздушная дзейнасць чалавека, які ў пагоні за зманлівым ідалам сытасці і дабрабыту ўсё болей шкодзіць роднай зямлі…
Але якая радасць ад журавоў, яны ўсё ж ляцяць! Яны яшчэ ёсць, і «кур-лы» іхняе такое ж мілагучнае і трывожнае, такое ж па-развітальнаму шчымлівае, як і за ўсёды! 1 ключы іхнія, як і заўсёды, узнікаюць у небе — нібыта з нейкага казачнага прамяністага водгаласся, нечаканага і вокамгненнага, як усякае кароткае шчасце…
(К. Кірэенка)
Лексический комментарий к шуточным присказкам и текстувідаць — видно
спачатку — сначала
спажыць — употребить, использовать
кішэня — карман
свет — мир, общество
настаць — наступить
бараніцца — защищаться
трошку (літ. трошкі) — немножко
утапіцца — утонуть
аж — однако ж
шкварка — поджарка
убачыць— увидеть
баршчок — уменьшительное к борщ
замалы — очень мал
лепшы — лучший (сравн. ст. к добры — хороший)
рэч — вещь
годзе — достаточно, довольно
расход — здесь: расставание, уход
страха — крыша
запар (узапар) — подряд
чарада — стадо, табун, клин
імкнуцца — стремиться
поўдзень — юг
ключ — здесь. к лин
шматлікі — многочисленный
шчымлівы — щемящий
спадзявацца — надеяться
свята— пр аздник
вяртанне — возвращение
сустрэча — встреча
пачуць — услышать
урачысты — торжественный
спатканне — свидание
прага— жажда
любасць — любовь, симпатия
апошні — последний
нешта — что-то
натрапіць — набрести
хвалюючы — волнующий
відов ішча — зрелище
бясконцы — бесконечный
амаль — почти
казачны — сказочный
д'ябал — дьявол
нястрымны — безудержный
знішчэнне — уничтожение
гвалтаванне — насилие
атручваць — отравлять, атрута — отрава
смуродлівы — вонючий
сметні к — мусорная яма
чарацяны — тростниковый
сітняговы — ситниковый
крынічны — ключевой, богатый родниками
н ішчыць — уничтожать
адвечны — вековой
меней — меньше (сравн ст от мала — мало)
спрадвечна — исконно
жыхарства — жители (собират знач.)
нешта— что-то
знікаць — исчезать
мясціна — место, уголок
адчуваць — чувствовать
вольнасць — свобода
прыгнятаць — угнетать
асцярожлівы — осторожный, сторожкий
далікатны — хрупкий, нежный, слабый
дзейнасць — деятельность
зманлівы — обманчивый, призрачный
дабрабыт — благополучие
шкодзіць — вредить
іхні — их
м ілагучны — благозвучный
развітальны — прощальный
узнікаць — появляться
н ібыта — как будто
прамяністы — лучистый
водгалассе — эхо
нечаканы — неожиданный, нежданный
вокамгненны — мгновенный
Упражнения1. Сделайте перевод на белорусский язык приведенных словосочетаний. Обратите внимание на зависимость суффиксальной формы образуемых прилагательных от грамматического рода существительных, от которых они образуются.
0 б р а з е ц: шляпа брата — братаў капялюш, шуба деда — дзедаў кажух, муж подруги — сяброўчын муж, гнездо белки — вавёрчына гняздо.
Изба матери, кукла Алёнки, стихотворение Купалы, ружье сына, лошадь Василия, платок тети, пальцы гусляра, колючки ежа, берлога медведя, гнездо ласточки, дочь Сергея, платье Нины, куры соседки, сапоги жены, сын Иванихи, голос парня, полет бабочки, голоса птиц, гнездо ос, клекот аиста, следы дикого кабана, укус комара, голос девочки, стайки синиц, хатки бобров, книги Мити, клин журавлей, молоко коровы, крик петуха.
2. Вставьте в предложениях вместо прилагательного в скобках его форму сравнительной степени (для самопроверки они даны в конце упражнения в порядке следования предложений)
1. Таму і смутак нам патрэбен, каб радасць (вялі к і) была. (Я. Сіпакоў) 2. Ночка цёмная глядзела ды (цёмны) стала, адна зорка м ігацела, і тая прапала. (Я. Купала) 3. На свеце (добры) кутка няма, чым той куток, дзе маці нарадзіла. (Н. Гілевіч) 4. Хлеб чорны, хлеб жытні я шчыра ўслаўляю — (смачны) ежы, папраўдзе, не знаю. (П. Броўка) 5. Падарожжы (блізкі), з (доўгі) прываламі —н ад Свіцяззю ці Кроманню, над Нёманам ці Шчарай — заўсёды найраднейшае, што, як вада і хлеб, не прыядаецца ніколі. (Я. Брыль) 6. Не тое (добры), што (новы), а тое, што (родны). (Прыказка) 7. Жанчына вясну прыручала, (светлы) куток выбірала, каб зазелянела галінка, счарнелая ад марозаў. (Н. Мацяш) 8. Кватэра гэта была многа (добры) ад яго кватэры. (Я. Колас) 9. Хмары хутка ахіналі неба, і яно рабілася (цёмны і цёмны). (М. Лынькоў) 10. 3 поля відаць быў гасцінец. Цяпер рух на ім рабіўся (малы). (К. Чорны) 11. Навокал пацішэла, толькі зрэдку чуліся стрэлы, — уночы яны здаваліся (гучны). (І. Мележ) 12. Ен роўна ў два разы (стары) за сястру. (І. Шамякін) 13. Сонна падаў снег за акном, ад чаго шыбінкі рабіліся яшчэ (белы). (П. Пестрак) 14. Ад ракі трава была (густы і вялікі). (С. Грахоўскі) 15. Салодкая сакавітая маліна сыпалася і сыпалася ў кузавок, а да мяне цягнуліся ўсё новыя цяжкія галінкі, дзе ягады, здавалася, былі яшчэ (буйны і прывабны). (У. Мяжэвіч) 16. Творчасць — на й(багаты) крыніца радасці. (А. К.арпюк) 17. Мы паважалі гэтага настаў н іка. Яго пахвала лічылася самай (высокі) у школе. (І. Навуменка) 18. Хапала ягад і садавіны дома, у сваім садзе, а ўсё адно чамусьці цягнула залезці ў сад, што быў за вёскаю, нібы тут усё расло не такое, як дома, а (смачны, салодкі). (Б. Сачанка)
