К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)
III
Перад тым, пакуль спынiмся над падзеямi, зьвязанымi з утварэньнем трыццатае дывiзii, неабходна хаця павярхоўна пазнаёмiцца нам яшчэ з дзьвюма асобамi - палкоўнiкам Зiглiнгам i маёрам Мураўёвым.
У жнiўнi 1942 года ў раённае места Гарадзiшча Баранавiцкае акругi зьявiўся на чале пяхотна-панцырнага батальёну капiтан Зiглiнг. Гэта быў 57-мы батальён, што налiчваў звыш 600 чалавек. Была там маса беларусаў, частка ўкраiнцаў i iншыя. Батальён гэты, утвораны для змаганьня з чырвонымi партызанамi, меў нямецкiх афiцэраў i бальшыню падафiцэраў, шмат конных хурманак, верхавых коней i лёгкiх панцырных аўтамашын. Меў таксама колькi лёгкiх гарматаў, шмат цяжкое аўтаматычнае бальшавiцкае зброi ды навет малы разьведчы самалёт, званы "скрынкай".
Пасьля колькiх сутычак з партызанамi ў ваколiцах вiдаць было па баёвой спраўнасьцi людзей, што адзьдзел быў добра здысцыплiнаваны й вышкалены. Жаўнеры паважалi свайго малажавага камандзера, якi адносiўся да iх па-людзку й не належаў да тых тупых афiцэраў старое прускае вайсковае касты, што так шмат шкоды прынесьлi гiтлераўскай Нямеччыне ў часе вайны бесталковым цi проста зьверскiм абыходжаньнем з чужымi.
Зiглiнг меў добрую разьведку ў ваколiцах. Сам часта выяжджаў у далейшыя мясцовасьцi для вышукоўваньня партызанскiх гнёздаў, асьцерагаючыся, каб не цярпела цывiльнае мясцовае жыхарства. Яго нельга залiчыць да тых зьверскiх тыпаў гiтлераўцаў, што ў кожнай аперацыi супраць партызанаў бачылi нагоду, каб пусьцiць дымам адну цi другую беларускую вёску разам з ейнымi жыхарамi. Дзякуючы пiльнасьцi й руплiвасьцi Зiглiнга, у незадоўгiм часе авансаванага на маёра, Гарадзiшчанскi раён i суседнiя ваколiцы былi ачышчаныя ад чырвоных. Батальён браў удзел i ў шырэйшых акцыях супраць чырвоных супольна зь iншымi адзьдзеламi ў далейшых мясцовасьцях Беларусi.
Здаралася, што Зiглiнг мусiў прыходзiць да крайнiх мераў, якiх высьцерагаўся - пушчаць з дымам беларускую вёску. Гэтак, напрыканцы 1943 году, пяцьдзесят сёмы батальён спалiў у часе зацятага бою вялiкую валасную вёску Застарыньне. Налiчвала яна звыш дзьвесьце гаспадарак i мала хто з жыхароў уцалеў. Бойку ў вёсцы справакавалi бальшавiцкiя партызаны, што наўмысьля заселi на падстрэшшах i адкрылi агонь са звычайнай i аўтаматычнай зброi па адзьдзелах Зiглiнгавага батальёну. Ужо хто як хто, а лясныя злачынцы добра ведалi, што мог значыць бой у вёсцы. Калi-б яны дбалi аб дабро мiрнага беларускага жыхарства, то, пэўна-ж, не пачалi-б бiцца ў вёсцы, ведаючы, што тая пойдзе з дымам разам з усiмi будынкамi й жыхарамi. Няма iншага выясьненьня, як толькi тое, што чырвоныя сьведама сваймi й чужымi рукамi пастаралiся зьнiшчыць Застарыньне.
З украiнскiм русафiлам маёрам Мураўёвым чытач сустрэнецца яшчэ шмат дзе ў будучынi, таму скажам пра яго адно пару слоў. Самае важнае, асноўнае, што нас цiкавiць цяпер, гэта тое, што маёр Мураўёў быў надта блiзкiм сябрам Зiглiнга, аж да розных iнтымнасьцяў, як, прыкладам, супольных вандровак да дзяўчат у розныя часы i ў розных месцах. Мураўёў быў калiсь афiцэрам савецкае армii. Пасьля пераходу ў палон пайшоў на службу да немцаў i побач Зiглiнга тры гады змагаўся з партызанамi ў Беларусi. Там абое й зблiзiлiся. Зiглiнг часьценька браў на ўвагу парады Мураўёва - мо таму, што той меў язык i больш ведаў краiну, а мо i зь iншых прычынаў. Гэтае нас менш цiкавiць. Асноўнае, што ня было тайнiцай, - маёр Мураўёў уважаўся правай рукой Зiглiнга й нярэдка ўплываў на тыя цi iншыя пастановы немца.
IV
У месяцы лiпенi 1944 года на Мазуршчыне на поўнач ад Варшавы ды ў самай Усходняй Прусii знаходзiлася колькi дзесяткаў тысяч людзей з розных збройных адзьдзелаў, а то й рэштак адзьдзелаў, што эвакуавалiся зь Беларусi. Насамперш былi там адзьдзелы Дапаможнае Палiцыi, Беларускае Краёвае Абароны, рэшткi чыгуначнага батальёну, украiнскай зялёнай палiцыi, што дзейнiчала ў Беларусi. Там-жа былi й рэшткi або й цэласьцi такiх адзьдзелаў, як Зiглiнгаў 57-мы батальён ды iншыя, створаныя немцамi з мэтаю змаганьня з партызанамi. У складзе гэтых збройных частак пераважалi палонныя з Чырвонае Армii. Паводле нацыянальнага складу, гэта рознаякае войска было ў сваёй бальшынi беларускiм. Некаторыя цьвердзiлi, што беларусы складалi цi ня больш за 80 % усiх вайскавiкоў. Ясна, нiхто-ж не правяраў i не падлiчваў працэнтаў, адно ўгадвалi паводле характару адзьдзелаў. З праўдай далёка не разьмiналiся.
Перад нямецкiм вайсковым камандаваньнем паўстала пытаньне: што рабiць зь дзесяткамi тысячаў людзей, што ў Беларусi так цi йнакш былi дапамогай для акупацыйнага апарату? Бязумоўна, немцы былi задаволены з наяўнасьцi людзкiх рэзэрваў, што лiшнi раз удасца выкарыстаць. Адно - цi паслаць iх да капаньня вакопаў i будовы ўмацаваньняў па-за фронтам, цi адправiць на паўнявольнiцкую працу на фабрыках, цi, рэарганiзаваўшы, - стварыць вялiкую збройную адзiнку? Пару тыдняў усё, як здавалася, вiсела ў паветры. Хадзiлi розныя чуткi. Найчасьцей цьвердзiлi, што неўзабаве давядзецца капаць вакопы цi будаваць бункеры. Радзей мяркавалася аб тым, што людзi атрымаюць зброю цi захаваюць тую, што маюць, ды пойдуць ваяваць на фронт.
Маёр Зiглiнг быў выклiканы ў Бэрлiн, дзе меў даўжэйшыя гутаркi зь вярхоўнымi ўладамi. Бязумоўна, ён добра ведаў як людзей, так прыблiзна й iхныя настроi, а там ужо, зьверху, пэўна-ж, таксама мелi свае пляны. Хутка пасьля Зiглiнгавага выезду ў Бэрлiн афiцэры збройных адзiнак, што знаходзiлiся на Мазуршчыне i ва Ўсходняй Прусii, атрымалi загад зьявiцца ў ввабоз у ваколiцах гораду Эльбiнг. Загад адносiўся да адзiнак, у якiя ўваходзiлi беларусы i ў меншай меры ўкраiнцы й расейцы. Iхны афiцэрскi склад быў мяшаны: прыблiзна напалову - немцы, другая палова - афiцэры iншых нацыянальнасьцяў.
24 лiпеня 1944 году каля першае гадзiны ночы ў абозе каля Эльбiнга зрабiлi трывогу. Афiцэры атрымалi загад неадкладна рыхтавацца да канфэрэнцыi. Транспартнымi аўтамашынамi перавезьлi iх у вялiкую падгарадзкую вiлу, абстаўленую моцнай вартай. Пры ўваходзе ў будынак кожны быў грунтоўна кантраляваны.
Нiхто ня змог адказаць на агульнае, як здавалася, пытаньне: што гэта за такая важная канфэрэнцыя, што турбуюць ажно а першай уночы, дый навошта такiя меры асьцярожнасьцi? Калi сабралiся ўсе ў залi, няведама адкуль зьявiлася вестка, пушчаная, вiдаць, наўмысьля, што чакаюць прыезду палкоўнiка з Бэрлiну, якi мае тут-жа i выявiць пляны адносна далейшага лёсу афiцэраў i iхных адзьдзелаў. Прысутных было больш за паўтары сотнi. Самая вялiкая заля набiтая была бiтком. Чакалi блiзу чатыры гадзiны, аж да ранiцы.
З афiцэраў амаль палова была немцамi. Другой па велiчынi групай былi расейцы, колiшнiя чыны Чырвонай Армii. Украiнцы, пераважна русафiлы, якiя трапiлi ад бальшавiкоў у нямецкi палон i пасьля перайшлi ў палiцыю, што аперавала ў Беларусi, былi трэцяй групай. Колькасна найменшая ў параўнаньнi зь iншымi беларуская група мела таксама й найменш старэйшых рангамi: пару маёраў, колькi капiтанаў, рэшта - малодшыя чыны. Яшчэ менш было мiж iмi беларускiх патрыётаў.
