Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
184
— Мэдээбойб, дунда хатанш юугаа абаашша хаашхооб*. Дунда хатандаа орожо һурана. Дунда хатаниинь хэлэнэ:
— Би юуш абаашажа хаагаабойльбн. Бага хатанш юугааиг
абаашажа хаагааб.
Бага хатанһаа Орожо һурана:
— Хара Буурайн толгойдо харлаһан бүрлэһэн юум?
Бага хатаниинь хэлэнэ:
— Өрөөһөн унэшэн Унжаахан хүбүү абаашажа хаашхооб.
Намай хараагаа һиим, — гэнэ. Хартагай хаан ехэ уурлажа: —' Минии хатайе харааха юун байһним? — гэнэ. Хара Буурайн толгойдо гаража, өрөөһөн Унжаахан хүбүү
асаржа ерэнэ.
Унжаахан хүбүүн ерэжэ, Хартагай хаани урай мүргэн,
шурган байна. Хартагай хаан хэлэнэ:
— Зай, Унжаахан хүбүүн, бага хатайем яахай хараагааб-
ши?
— Айл нохой, хаан баабай, бага хатайш бэрэ хараагаабойль-би, — гэнэ. — Мориной шэнээн тэхэеэ унаад, үхэрэй шэнээн" хусаяа хүтэлөөд тани урайгуур зуһаландаа нүүжэ ябахадаа, дуу зугааяа баряад ябааһам, — гэнэ. — Тиихэдэмни бага хатан-щни гашираад: "Ямар дууша домогшо хүбүүмши", — гэжэ хэлээ һэн. Тиихэдэн. би хэлээһэм: "Дуун хоолойдоо, дольёон да-ландаамооби", — гэжэ хэлээһэм. Тиихэдэм: "Ямар иимэ бэштэй бэшээри хүбүүмш", — гэжэ хараагаа һэн. Тиихэдэн би: "Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдиимооби", — гэжэ хэлэз" һэм. Тиихэдэм: "Ямар иимэ үргэ аман хүбүүмш, — гэжэ хэлээд, үндэр тэнгэри яажа энээни бута нэрьеэбоймааб", — гэжэ хэлээ-һэн. Тиихэдэн би хэлээ һэм: "Үндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани үндэр хада нэрьехиима. Үндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани бэеэриин нэрьехиимхим", — гэжэ хэлээ һэм. Тиихэдэмни бага хатаншни, Хара Буурайн толгойдо абаашажа нухэн түр-мэдэ хаашхоо пэн", — гэнэ.
Бага хатаа татуулажа асараад, Хартагай хаан бага хата-наа… хониһии харуур хэшхэнэ. Үрөөһэн унэшэн Унжаахан хүбүүгээр хүбүү хэнэ, Хартагай хаани үхэһэн хойно хаа орожо, убээтэй ядуу амитанда ехэ тупа хүргэжэ байна.
34. УХААТАЙ МОРИШОН
Орхимжото ламын омогорхожо байһан үе пэн ха. Нэгэ нютагай дасан дуганда яаха аргагуй сэсэ мэргэн гурбан ехэ ламанар һуужа байдар юм гэжэ холын газар суурхажа байба ха. Тэдэнэр болбол "бүтүүе задалха, бэрхые тааха" — иимэ шадалтай "сэсэ мэр-гэшуул" гэжэ олон зоной дунда тунхаг тараба.
— Тэрэ гурбан суута ламанарай сэсэ мэргыень туршажа үзөө haa, ехэ һонирхолтой байгаа ха, — гэжэ холо хүдөө-.нютаг яуудалтай, буурал толгойтой бодомжотойхон убгэн дутэ шадар һууһан айлнуудтаа хөөрэбэ.
— Ламанарай сэсэ мэргые туршажа байһаар өөһэдөө тур-шалганда бу ороёл, — гэжэ эарим хунууд хорино.
— Мүнөө дээрээ тэрэмнайшье мэдэгдэнэгуй. Хэмнай хэнээ туршанаб, хожомынь, дуулдана бэзэ, — гэжэ мүнөө убгэн хөө-(рэбэ.
"Сагаалганай үеэр манай нютагта — айлшаар морилыт" — гэһэн уряал тэрэ гурбан ламанарта ерэбэ ха.
Гурбан ламанар тиимэ хундэтэй уряал абаад байба, тии-хэлээр тэдэнэй нэгэниинь миһэд гээд, иигэжэ хэлэбэ:
— Урюулха пайхан, улдуулхэ муухай агша. Уряалай ерэ-һэн дээрэһээ ошохол болоо бэшэ губди? Тиигээд бэшэн тээшээ хараад һууна.
— Муншье тиимэ байна, Арад зоной дунда абарал буул-гажа, зөөри суглуулангаа ошолтой гу гэжэ һанагдана, — гэжэ удаа тээ һууһан лама хэлэбэ.
— Ябаһан хун яһа зууха, хэбтэһэн хун хээли аллаха гэ-һэишүу маани мэгзэм уншажа, мяханайшье з. уйл хаража, эреэн гэдэһээ эльбэһэмнай болоо бэшэ юм гу? — гэжэ адаг тээ һууһан ламань дуугарба. Тиигээд гурбан ламанар хүхиһэн-дөө эльгэнэйнпэз эгшэтэр энеэлдэжэ һуубад ха.
Тэрэ гурбанай уряалда оШохо уень тохёолдожо ерэбэ. Дасан дуганда дүтэ шадар һуудаг хүдөө малшанай арбаи зур-гаатай хүбүүе моришон болгожо абдад, "сэсэ мэргэн" гэгдэ-һэн тэрэ гурбан ламанар ехэ ямбатайгаар аян замдаа мордо-
бод ха.
Тиигэжэ ябаха зуураа гурбан ламанар өөһэд хоорондоо хү-хюугээр хөөрэлдэжэ эхилбэд. Томоотой ехэ хүнүүд юу хөөрэл-дэгшэ ааб гэжэ һонирхон, моришон хүбүүн шэхээ табяад, үлэ мэдэгшэ брлон шагнаад пууна.
' Тэдэнь хөөрэлдэн гэхэдээ ^хаана бүхэли эрьеын тарган мяха дууһан эдеэд, гэдэһээрээ үбшэрхэһэнөө, худал үгөөр хуу-ража, хүдөө зонһоо үргэл абаһанаа, һалхин һамуу ябадалайн-гаа тухай дууһан хөөрэлдэ хйөрэлдэһөөр, хурэхэ газартаа хү-рэн дүхэн ерэбэд ха.
"һаЙн эрэ ябаһан үзэһэнөө, муу эрэ эдиһэн ууһанаа хөөрэ-дэг бэлэй гү? Тэрээнһээ үльгэртэй эдэ гурбан "сэсэ мэргэндэ" тоотой ламанар иимэхэн биратай байба алтай?" — гэжэ моришон хүбүүн тэдэнэй хөөрэлдөөе голобошье, хүн зоной дукда хэлэндээ хэлүүлгэтэй, амандаа аагтай байгаал юм бэзэ гэжэ һанана.
Хүдөө нютагай зон буурал толгойтой бодомжотойхон үбгэи турүутэйгээ хольш сууда гараһан "сэсэ мэргэн" гурбан ехэ ламанарые хундэтэй дээрэ хүлеэжэ, айлшадай бууха гэртэ
угтабад ха.
Гурбан ехэ ламанарай гэртэ оромсоор, олбог талбаг дээрэ һуулгаба. Тэдэнэртэй сугтань моришон хубууе һуулгаба.
— Моришон хүнэй һуури модон дээрэ юм гэжэ хэлсэгшэ, — гээд, дээдэ гар тээ һууһан бүдүүн хара лама хоолойгоо шахан дуугараад, моришон хүбүүн тээшэ хилайн, хилайн хараба. Тиигэмсээр моришон хүбүун һууриһаан һуга харайн бодоно:
— Залуу хүбуүн, һуугты, һуугты һууридаа! — гэжэ хэлэһэ-нэйнгээ удаа дээдэ тээ һууһан ламада убгэн һүгэдэн:
— Ламхай, хүлисэгты намайе! Манай нютагай эсэгэ үбгын заншалда ехэ, багашье айлшадые илгадгуй сугтань нэгэ хүн-дэдэ һуулгадаг агша, — гэбэ.
— "Гол голой нохойн дуун ондо ондоо" гэһэн үльгэр жэ-шээтэй болоно гу даа? — гэжэ мунөө будүүн хара лама ёгто-лон энеэбэ.
— Тиимэшүу болохонь гү даа, "зан зандаа зохнд, залаа малгайдаа тааруу", — гэжэ урданай хуушан угэ хууртэ бии
агша.
— Хуущанайхииешье хэрэглээд яахамнайб. Хурмаста тэн-гэрн мэдэжэл байгаа-юм бэзэ, — гэжэ тэрэ лама харюусаба.
— Тиямэншье тиимэ, ламхай! "Хуушан угэ хүүртэ худал угы, худагай оёорто загаһан угы юм", — гэжэ дуулбарида бии
агша.
— Танилсаһаар таталдаха, харалсаһаар хазалдаха боло-
TV7" " — у
хомнай гү, үбгэн? — гэжэ мүнөө лама ехэлигээр дуугараад мэхэр мэхэр гэжэ һуугаад, мэхэтэйхэнээр энеэсэгээбэ.
— Үээлсэһөөр үһэ зүһөө таталсаха гэжэ юун байхаб. Ламхай, тиигэжэ муу бү һанагты! Тиигэбэшье хуушан үгэ хубсаһа ландаадаг юм гэлсэгшэ. Та, айлшадайнгаа үүдэ орожо ерэһээр, уран наринаар үгэеэ зохёон хэлэхэдэтнай, урмашан байһаар* мунхаг үбгэн би үгын хошоодо үгэлжэрхибэ хаб. Хүндэтэ лам-хайнар, "сэсэ мэргээрээ" холын сууда суурхажа байһан хадаа намшуу шалиг иимэ үбгэжөөлнүүдые олонто хараһан байхат. Тиимэһээ минии харюу үгэһэн үгэдэ сошохогүй гэжэ ехэтэ най-данаб, — гэжэ мэхэтэйхэнээр' хэлэхэ зуураа, эрьен туһан хой-шоо хараад, сошормогоор дуугарна: "Үгы, битнай яажа бай-набиб! Эй, тэндэ яаһан бэ? Айлшадтаа сай сагаа аягалыт!.. Зай, һуун байсараа хөөрэлдүүжэмди…", — гээд удаань убгэн хойшоо ходорон гараба.
— Яагаашье үргэ аман, үүргэнэ долоогоно хэлэтэй убгэн-тэй дайралдашабиб! Байзалши даа, хүлеэжэ бү яда! Хушууеш-ни хумижархихал байхаб, — гэжэ бүдүүн хара лама зэбүүрхэн һууба,
— Иигээд лэ сэсэ мэргэшүүлнай эхилбэ гү даа? Үбгэмнай яагша ааб? — гэжэ хүдөө нютагай зон һанаа зобонги бай-бад ха.
Сай аягалхынь урда тээ тиимэ нэгэ нэгэ томо эрхинүүдые айлшадтаа тарааба ха. Эгээн дээдэ захада һууһан ламань. маани татан һуухаар намда үгөө байна гэжэ ойлгоод, маани татажа эхилбэ. Удаа тээ һууһан лама эрхииень хүзүүндээ зүүг-шэ бэлэй гү гэжэ һанаад, гүлдэгэд гэжэ хүзүүндээ гүлдэжэр-хибэ. Адаг тээ һууһан гурбадахи ламань юушье мэдэжэ ядапан-даа эрхииень үбэртэлжэрхёод һууба. Эгээ доодо тээ һууһанё моришон хүбүүн эрхииень абаад, шэрээ дээрэ аятайханаар* сахаригтуулаад табиба.
Тэрэнэй-һүүлээр сай орожо ерэбэ. Орожо ерэхэдээ, аяга-нуудынь һууригүй, шоб шобхо оёортойнууд байба. "Халхай, халхай" гэжэ гарнуудаа халаан һуугаад, нэгэ нэгэ аяга сай(арайхан гэжэ бараад, садаашьегүй haa, садаашан боложо, аягануудаа шэрээ дээрэнь хүмэрюулжэрхибэ. Тэрэ бүгэдые* хаража байһан бодолготойхон үбгэн:
