Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
ха. Тиигээд һанана: "Бишье эндэ. остолоовоШ" болёоб. хүнтэйшье үһээдэ оробоб, ондоо газарта ошохо юм
үбЭ Мүнгэеэ эбэртэлээд, ямаагаа хутэлввД эжыгээ ^аранхы һүни хүнэй хараагуйдэ ябм пэн ябатараа, хонохо сагынь ерэнэ ха. Тиигээд шшвш н
12. Бурятские народные сказки
Лолой гэжэ баяй бии, тэрэ шаман ' хонуулхаДаа болохо гэжэ хунһээ дуулаба. "Ямаандаа хоёр-гурба зоос эдюулжэ, тэрэ
баяннне мэхэлхэ юм байна", — гэжэ бодоно. Тэрэ яйлда ерэжэ хоноходонь:
— Энэ юун ямаагаа хутэлоэбши? — гэнэ ха. Тнихэдэнь:"
— Бэеһээ өөригуй һанаад ябадаг ори ганса ямаамни. гээ-шэл даа, — гэнэ.
Углөвгуур тэрэ ямаанайнгаа баахада, хоёр гурба зоосойнгоо гарахада, тэрэ баянайнгаа хараһаар байтар хоноһонойнгоо ту-, лее угэнэ ха. Тэрэ баяииииь:
— Энэтнай иихэдээ алга мунгөөр баадаг юм гу?
— Баахадаашье ганса алтаар баагаа юм ааб даа. Харин мунөө тарни уншаагүй байһан дээрэһээ багаар бааба гээшэ, — гэбэ ха.
Баян хун: 9
— Энэ ямаагаа намда худалдыш? — гэнэ.
— Үгы юу хэлээ гээшэбши?! Энээнээ худал да а һаа, би эднхэ хооллохо юумэ угы болошохолби. Шамда туһалхын тула табак зууятухэригөөрүгөө һаа үгэһүүлби даа, — гэнэ ха. Тиигэ-жэ /гзрэ баян ямаагыень. абаха i болоно ха.
& Тарни. уншаад лэ гэдэһыш* эльбээрэй, тиихэдэшнил алтаар' бааха байха,~-:гэнэ… Тиигаэд; эжыгээ хутэлөөд мунгөө абаад, нэгэ город" орожо ерэбэ ха. |Йл
Тэрэ городой базаар дээгуур ябажа ябахадань, баян хун худалдажа абаһан ямаагаа хэды гэдэһынь эльбэхэдэнь, тэрэ ямааининь үхэшэбэ ха. Хороо бусалһандаа энэ город соогуур ябаа гээбы гэжэ город ошожо бэдэрбэ ха. Тиигээд городой уйлсэдэ уулзана ха. Тэрэ баян тэрэ хүүе барижа хаанда абаа-шажа тушааба. Хаан:
— Шн, еөрөо энээнээ һунаа, — гэнэ ха. Тэрэ баян "яаха болоо гээшэбиб?" — гэжэ һанана. Тиигэжэ
ябатараа м. эшээг соо хээд лэ уда уруу хаяжархяха байна гэжэ бодоно. Мэшээгтэ хээд лэ ябана ха. Тиигээд лэ шээһэнэйнгээ хүрэхэдэ, тэрэ хунэйнгөө тархи дээгүур шээжэрхибэ. Тнихэдэнь:
— Намайе мэхэлжэ энэ мэшээг соо һуулгаһан а ад, ушөө тархи дзэгүүрни бааха, шээхэшнибы! — гэнэ.
Упаниинь ехэ холо байгаа ха. Унданайнгаа хүрэхэдэ түрүун ошожо уһа уужархёод ерэхэ юм байна гээд, мэшээгтэй хунээ орхёод, уһанда ошоно ха. Тнихэ үедэнь тэрэ багаар уха а муу-тайхан мал адуулһан хун ябаба ха. Тэрэнэй харан гэһээнь, нэгэ мэшээгтэй юумэнэй байхада барижа үзэбэ ха. Үзэхэдэнь, хун һууһан хэбэртэй болоно ха.
— Ши эндэ юу хэжэ йууна гээшэбши? — гэнэ ха. Тияхэдэяь:
— Намайе хаан боло гэнэ, харин би лама болохомяи тэхэ-
дэмнп мэшээг соо хээд байна, — гэнэ.
— Яагаа хун гээшэбши? Хаан болоходо юун пайн юм гээ-
шэб! — гэнэ.
— Үгы даа, би лама болохоб, харин энээн соо ороһон хүя тэрэ бэеэрээ хаан болошохо юм. Ши хаан болохо дуратай паа, энээн соо орыш. Эзэнэйм ерээгүйдэ намайе тайлаад лэ энээн соо оро, — гэнэ.
Тэрэ үхэршэн тайлэжа өөрөө ороно ха. Тэрэ хун гараад, — хул гарыень уяба ха. Өөрөө нэгэ ехэ модон дээрэ гаража һууба. Абажа ябаһан хүнүүдынь амараад, уһа уугаад ерэхэдээ:
— Энэмнай яагаа хүнгэн болошобоб, — гэнэ ха нэгэниинь. Тиихэдэнь нүгөөдэнь:
— Амараад ерэхэдэм хүнгэн шэнги болоод байгаа ааб
даа, — гэнэ ха.
Тиигээд тэрэнээ абаашажа уһа уруу хаяжархина. Тэрэ хүн модонһоо буугаад саашаа ябана ха. Эжыдээ ерээд, "эндэ байха аргамни болёо гээшэ, ондоо газарта ошожо байха бо-лооб" гэжэ бодоно. ТЛшгээд эхэеэ хүтэлөөд, ой соогуур ябана ха.
Тиигэжэ ябатараа баахалдайтай уулзаба ха. Тэрэ хүмнай шадалтай солбон болоод ябаа ха тиихэ сагта. Баахалдайн гуйжэ ерэхэдэ, хоер шэхэнһээн аһалдаад, ехээр носолдобо ха. Тиигээд хоюулан эсээ ха. Носолдожо байхадан алтан зоосоо хээд ябаһан юумэниин хахаржа, алтан зоосуушын иишэ тии-шээ сасаршана ха. Ошохо гэжэ ябаһан городойнь хаанай хү-бүүн ондоо городто ошожо хаан болохо байгаа. Тэрэ хаанай хүбүүн һүүлшынхиеэ гэжэ агнуурида гараад ябажа ябана.
Тэрэ хүүе хараад:
— Шн юу хэжэ байна гээшэбши, — гэхэдэнь, тэрэ хүн амаа хүдэлгэжэ юумэ уншаһан хэбэртэй байгаа һэн ха. Тиихэдэнь:
— Би хаан хүнэй хүбүүн гээшэб, ши юундэ дуугарнагуйб-
ши? — гэнэ.
— Ши хадаа намда һаалта хэбэ гээшэш. Би хадаа энэ баа-халдайгаар эдеэ тэнгэри бисалгажа байгаа гээшэб. Тиихэдэм алта мүнгөөр бороо орохо юм. Харыш, ганса алта мунгэн хэб-
тэнэ бэшэ гү? — гэнэ.
— Ши намда энээнээ угыш даа, — S гэхэдэнь:
— Та намда энээнэйм түлөө юу үхэбтэ? — гэнэ.
Тиихэдэнь:
— Би алта зөөри абажа ябанагүйб, мори, ном годли, хуб-саһым абахаш, ши хадаа ондоо баахалдай оложо, тэнгэри би-
салгана бэзэш, — гэнэ. Тиихэдэнь:
— Би ондоо тэнгэри ондоо баахалдайгаар бисалгуулхал юм бэзэб, абахал болоо гүүбши, — гэнэ.?Ш/|
Тэрэ хүбүүч юумээ үгөөд, баахалдайень абана. Тиихэдэнь тэрэ хүн хубсаһын абаад, алтан зоосуудаа түүжэ абаад, гуйжэ ябашоо һзн ха. Эхэтзеэ уулзаад, үиөөхи хубсапа, мори, номо паадзгыиь хадагалаад байна. Тиигэхэ уедэнь унөөхи баахал? дайн хаанай хубуу динлэжэ эдеэд ябашана ха. Тэрэ хун тиихэдэнь гэрэ хубуунэй хубсаһа умдоөд, мориин унаад, үнөөх" баянайдаа гуйлгэжэ ошоно.
— Шн ухее бэшэ паалши? Яагаа гоё болоод. ерээбши! — гэнэ.
Тиихэдэнь:
— Шн намда ехэ ту]?а хээлши, упанай Лусан хаанда ошооб, тэндэ намайе ехэ пайн а ар угтаад, иимэ гоёор хубсалуулаа! Тиихэдэн би шинии тула хургэһэндэшни харюуень угэхвв ерээб, — гэнэ. Я
— ХаШая гэжэ тэрэ хаанда ошодог юм? — гэжэ һурана ха, — Минии ошохо арга бии гу? — гэхэдэн:
— Юуень ошожо яда а х'умши, Мэшээг соо ороходошни, би уһа уруу абаашажа хаяхаб. Тиигээд абаашаад хаяба упа уруу- "
Тиигээд тэрэ хубуунэй эсэгэдэн ошобо.
— Зай, юундэ, хаанапаа ерээбши? — гэхэдэн.
— Би тэрэ танай хубуунэй хаан боложо ошоһон газарһаа ерээб. Танай хубуундэ зон дурагуй байгаа юм гу, тэрэ танай хубууе алаа. Тиихэдэн би хундэ харуулангуй хубсапа, мори, номо һаадагынь абаад ерээб, — гээд тэрэ юумын асаржа угэ-.:, иэ ха.
Эсэгэн тэдэнээ харахадаа ухаа алдаад лэ:
— Хайшан гэжэ хороо абаха болоо гээшэб? Ши ехэ ухаатай хун хэбэртэйш, намда тупалалсыш! — гэнэ.
— Болоно ааб даа, шадахысаа туһалхал аабзаб даа.
— Яаха гээшэбибди? — гэнэ хаан.
— Би хараад ерэһүу, хэр ехэ хусэтэй байнаб, — гэнэ. Ерээд:
— Засагыншье һула, мунөо Ороо һаа болохоор байна, — гэнэ. Нэгэ һүии хунэй мэдээгуйдэ ошожо, тэрэ гурэниие угы
хэбэ.
Хаан убгэржэ, тэрэ хүуе хубуунһээ вөрэгүй һанадаг байгаа. Тиигээд:
— Минни хубуунэй орондо хаан боложо һуугыштаа, — гэнэ. Тэрэ сагһаа хойшо тэрэ хун тэрэ гурэнэй хаан боложо
һуугаа пэн ха.
33. УНЖААХАН ХҮБҮҮН
Мориной шэнээн тэхэтэй, үхэрэй шэнээн хусатай, ухэрэй шэнээн хусаяа унаад, мориной шэнээн тэхэеэ хүтэлөөд, зуһаландаа нүүжэ ябана. Тиижэ ябажа ябахадаа, Унжаахан хүбүүн гээшэ дуу зугаа барижа ябана. Хартагай хаани урайгуур дуулажа, зугаалажа ябана. Хартагай хаани эгээн бага хатан гаширээд:
— Ямар дууша, домогши хүбүүмши? — гэнэ. Тиихэдэн Унжаахан хүбүүн хэлэнэ:.
— Дуун хоолойдоо, дольёон далайдаамообии. Тиихэдэн Хартагай хаани бага хатан хэлэнэ:
— Ямар иимэ бэштэй бэшээри хүбүумш.
— Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдиимооби, — гэнэ Унжаахан.
Тиихэдэн тэрэ бага хатан хэлэнэ:
— Ямар өөрсэ, урал аман хүбүүмтеэ, яажа ундэр Тэньер бута нэрьеэбоймааб.
Тиихэдэн Унжаахан хубуун хэлэнэ:
— Үреөһэн унэшэн Унжаахан хүбүүнһээ ундэр Тэньери юу эрэжэ нэрьехиим? Үндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани еөриин нэрьехиимхим.
Тиихэдэн Хартагай хаани хатан Унжаахан хубууе урай хойно зарсадаа абаашуулаад, хара Буурайн толгойдо нухэн турмэ соо хаашхана. Хартагай хаан үглөөни үдэн шара на-раида сагаан мунгэн байшан сооһоон гасиржа, бурьяжайһаи булаг дээрэ ошожо, нюур гараа угаана.
Альганай шэнээн нюдээрээн алтан ехэ дайдые эрьюулэн шэртэн байжа харана. Тиигээд сагаан мунгэн байшандаа гарана. Ороод ехэ хатанһаа һурана:
— Хара Буурайн толгойдо, харлаһан бүрлэһэн юум? Ехэ хатаниинь хэлэнэ:
184
— Мэдээбойб, дунда хатанш юугаа абаашша хаашхооб*. Дунда хатандаа орожо һурана. Дунда хатаниинь хэлэнэ:
