Грэм Грин - Стамбульскi экспрэс (на белорусском языке)
Перад фарамi раптам вынырнула развiлка дарог. Шафёр павагаўся крыху болей, чым трэба, i павярнуў руль так рэзка, што машыну занесла юзам на двух колах. Ёзеф Грунлiх пераляцеў з аднаго канца сядзення на другi, вохнуўшы ад страху. Ён не адважваўся расплюшчыць вочы да таго часу, пакуль усе чатыры колы не дакранулiся да зямлi. Яны збочылi з галоўнай шашы, i машына заскакала па калдобiнах палявой дарогi. У асляпляльнам святле фар дрэвы з маладымi пупышкамi лiстоты здавалiся выразанымi з кардону. Майет, нахiлiўшыся назад з пярэдняга сядзення, растлумачыў:
- Ён хоча ад'ехаць далей ад Субоцiцы i перасячы чыгунку на пераходзе для жывёлы. Так што трымайцеся мацней.
Дрэвы знiклi, i яны раптам з грукатам з'ехалi з шашы на пустое, заснежанае поле. Жывёла ператварыла дарогу ў суцэльную непралазную гразь, але цяпер гэтая гразь падмерзла. Раптам знiзу iх асвятлiлi два чырвоныя лiхтарыкi, кавалачак рэек заблiшчаў смарагдавымi кроплямi. Агнi замiтусiлiся, то адступаючы, то наблiжаючыся. Пачуўся нечы голас.
- Прарвёмся праз iх? - абыякавым тонам спытаў шафёр. Нага яго была гатовая нацiснуць акселератар.
- Не, не! - усклiкнуў Майет.
У яго не было падстаў нарывацца на непрыемнасцi з-за незнаёмага чалавека. Ён убачыў салдат з лiхтарыкамi. У шэрых шынялях, з рэвальверамi. Машына спынiлася памiж iмi, пераскочыўшы першую рэйку i застыўшы ў нахiленым становiшчы, нiбыта выцягнутая на бераг лодка. Адзiн салдат нешта сказаў, а шафёр перавёў яго словы на нямецкую мову.
- Ён хоча праверыць вашы дакументы.
Ёзеф Грунлiх спакойна адкiнуўся на сядзеннi, перакрыжаваўшы ногi. Адной рукой ён лянiва перабiраў срэбны ланцужок. Калi адзiн з салдат злавiў яго погляд, ён злёгку ўсмiхнуўся i кiўнуў яму: Грунлiха можна было прыняць за заможнага i гаварлiвага гандляра, якi падарожнiчае ў кампанii свайго сакратара. Майет жа нерваваўся, схаваўшыся ў каўнер футра, ён успомнiў воклiч той кабеты: "Праклятыя жыды", варожы погляд вартаўнiка, нахабнасць клерка. Якраз у такiх забытых богам мясцiнах, сярод скаваных марозам палёў i худога быдла яшчэ жывая была тая моцная старажытная нянавiсць, ад якой цывiлiзаваны свет спакваля пазбаўляўся. Салдат скiраваў святло свайго лiхтарыка яму ў твар i з нецярплiвай пагардай паўтарыў свой загад. Майет выцягнуў пашпарт, салдат узяў яго i, трымаючы дагары нагамi, уважлiва вывучаў iльва i аднарога, потым вымавiў па-нямецку адзiнае знаёмае яму слова:
- Engander?*
* Ангелец? (ням.)
Майет кiўнуў, салдат кiнуў пашпарт на сядзенне i паглыбiўся ў вывучэнне дакументаў шафёра - яны разгортвалiся ў доўгую палоску, нiбыта дзiцячая кнiжка з малюнкамi. Ёзеф Грунлiх непрыкметна нахiлiўся наперад i ўзяў з пярэдняга сядзення пашпарт Майета. Ён шырока ўсмiхнуўся, калi чырвонае святло лiхтарыка асвяцiла яго твар i ўпала на пашпарт. Вартаўнiк паклiкаў напарнiка, яны стаялi i разглядвалi Грунлiха, асветленага лiхтарыкам, цiха перагаворваючыся памiж сабой, не звяртаючы ўвагi на яго грымасы.
- Чаго iм трэба? - незадаволена спытаў ён з застылай усмешкай на тлустым твары.
Адзiн салдат аддаў загад, якi пераклаў шафёр:
- Устаньце!
З пашпартам Майета ў адной руцэ, перабiраючы другой срэбны ланцужок, ён падпарадкаваўся загаду, i яны асвятлiлi яго лiхтарыкам з ног да галавы. Ён быў без палiто i дрыжаў ад холаду. Адзiн салдат засмяяўся i пхнуў яго пальцам у жывот.
- Яны правяраюць, цi сапраўды яно належыць яму? - растлумачыў вадзiцель.
- Што?
- Ваша пуза.
Ёзефу Грунлiху давялося зрабiць выгляд, што ён прымае гэтую абразу за жарт, i ён усмiхнуўся. Яго павага да сябе была абражана нейкiмi двума боўдзiламi, якiх ён болей нiколi не ўбачыць. Некаму iншаму давядзецца паплацiцца за такую абразу, а ён заўсёды ганарыўся тым, што нiколi не спускаў крыўдзiцелям: зараз гэта яго ўзяло за жывое. Ён адвёў душу, папрасiўшы шафёра па-нямецку:
- А вы не можаце iх збiць?
I працягваў шырока ўсмiхацца салдатам i памахваць пашпартам, пакуль тыя нешта абмяркоўвалi, аглядаючы яго з ног да галавы. Потым яны адступiлi, кiўнулi шафёру, i той уключыў старцёр. Машына пераехала рэйкi, спусцiлася з насыпу, потым павольна выбралася на доўгую, з глыбокiмi каляiнамi, палявую дарогу, i Ёзеф Грунлiх, азiрнуўшыся назад, убачыў два чырвоныя агеньчыкi, якiя гойдалiся ў цемрадзi, нiбыта папяровыя лiхтарыкi.
- Чаго iм ад нас было трэба?
- Некага шукалi, - адказаў шафёр.
Ёзеф Грунлiх усё гэта добра ведаў. Хiба ж не ён забiў Кольбера ў Вене? Хiба ж не ён уцёк усяго гадзiну таму з Субоцiцы на вачах у вартаўнiкоў? Хiба ж не ён быў такi кемлiвы, спрытны хлапец, жвавы i паваротлiвы? Яны перакрылi машынам усе шляхi, а ён усё роўна здолеў выслiзнуць. Аднак у глыбiнi душы ў яго ўсё-такi было лёгкае сумненне: калi б яны шукалi яго, дык абавязкова затрымалi б. Не, яны шукалi некага iншага. Лiчылi некага iншага больш важным злачынцам. Разаслалi, вiдаць, апiсанне таго старога лайдака, доктара, а не Ёзефа Грунлiха. Але ж гэта ён забiў Кольбера дый яшчэ выхваляўся: "За пяць год яшчэ нiводнага разу не сядзеў я ў турме!" Вялiкая хуткасць яго ўжо не палохала. Калi яны iмчалi скрозь iмжу ў старой рыпучай машыне, ён цiха сядзеў i змрочна разважаў над тым, як многа ў жыццi несправядлiвага.
Корал Маскер прачнулася з нейкiм дзiвосным пачуццём i не адразу ўцямiла, дзе знаходзiцца. Яна села, i мех са збожжам зарыпеў пад ёй. Гэта быў адзiны гук - шоргат снегападу спынiўся. Корал са страхам прыслухалася i зразумела, што засталася зусiм адна. Доктар Цынер памёр: яна ўжо больш не чула яго дыхання. Аднекуль здалёк, скрозь змрок, да яе даляцеў гук рухавiка, якi пераключыўся на iншую хуткасць. Гук дакрануўся да яе слыху, нiбыта гэта быў спачувальны дотык хатняга сабакi, ён лашчыцца да яе i абнюхвае яе. "Калi доктар Цынер памёр, нiчога мяне тут болей не затрымлiвае. Я пайду пашукаю машыну. Калi там салдаты, яны нiчога мне не зробяць, а можа, гэта..." Страснае жаданне не дазволiла ёй закончыць фразы, якая нагадала раскрытую дзюбу галоднай птушкi. Яна абаперлася на руку, каб утрымаць раўнавагу, прысела на кукiшкi i дакранулася да твару доктара. Ён не зварухнуўся, i, хоць твар быў яшчэ цёплы, яна навобмацак адчула, што вакол вуснаў у яго запяклася кроў, быццам старая сухая скура. Яна ўскрыкнула, але тут жа прымусiла сябе заспакоiцца i засяродзiцца, яна знайшла запалкi i запалiла скрут з газеты. Але рука ў яе дрыжала. Нервы не вытрымалi тых бедаў, якiя звалiлiся на яе, хоць яна i стрымлiвала сябе. Ёй здавалася, што ўвесь мiнулы тыдзень яна мусiла была ўвесь час нешта вырашаць, нечага баяцца, хаваючы свой страх. "Узяць хоць бы гэтую працу ў Канстанцiнопалi. Ехаць туды цi адмовiцца? У агента чакае вялiзная чарга дзяўчат". Яна нагадала Майета, якi соваў у яе руку бiлет, кватэрную гаспадыню з яе парадамi, страх перад невядомым, якi раптам агарнуў яе на прычале ў Остэндэ, калi памочнiк капiтана крычаў ён нешта наўздагон, каб яна не забывалася пра яго.
У святле паходнi яе зноў уразiў усёразумеючы погляд доктара. Але разуменне гэтае застыла, яно назаўсёды застанецца нязменным. Яна адвяла вочы, потым глянула зноў, але нiчога не змянiлася. "Я не думала нават, што яму так блага. Мне нельга тут заставацца". Яна нават падумала, цi не абвiнавацяць яе ў яго смерцi. Гэтыя чужаземцы, з незразумелай ёй мовай, здатныя на ўсё. Але з нейкай дзiўнай цiкаўнасцi яна марудзiла, пакуль не дагарэў скрут. "Цi была ў яго калi ў жыццi дзяўчына?" Ад гэтай думкi ён страцiў колiшнюю значнасць i паважнасць i ўжо не быў для яе жахлiвым мерцвяком. Яна разглядала яго твар уважлiвей, чым адважылася б калi-небудзь раней. Непахiснасць сышла ад яго разам з жыццём. Яна ўпершыню заўважыла, што рысы яго твару былi надзiва рэзкiя. Калi б яго твар не быў такi худы, ён не рабiў бы гэткага агiднага ўражання: пэўна, толькi вечныя клопаты i мiзэрнае харчаванне надавалi яго твару глыбакадумнасць i пэўную адухоўленасць. Нават на смяротным ложы, у мiгатлiвым блакiтным святле скрута з газеты, твар яго здаваўся вельмi сур'ёзным. "Напэўна, у адрозненнi ад большасцi мужчын, у яго нiколi не было дзяўчыны. Калi б ён быў блiзкi з жанчынай, якая хоць крышку пакпiла б з яго, ён не ляжаў бы цяпер тут, не браў бы ў жыццi ўсё так блiзка да сэрца, навучыўся б не злавацца, дазволiў бы падзеям iсцi сваiм парадкам толькi так i трэба было яму жыць". Яна дакранулася да яго доўгiх вусаў. Яны былi смешныя, яны былi кранальныя, i таму знешнi выгляд яго нiколi не быў трагiчны. Потым скрут дагарэў, i для яе доктар быў ужо пахаваны, - ад усяго, што яна прачытала на яго твары, i ад усяго, што яна потым думала пра яго, яе ўвагу адцягнуў няясны гук блiзкай машыны i нечых крокаў. Значыць, яе крык усё-такi пачулi.
Вузкая палоска святла пранiкла праз няшчыльна зачыненыя дзверы. Пачулiся галасы. Нейкая машына ехала па дарозе з цiхiм бурчаннем. Крокi пачалi аддаляцца, недзе адчынiлiся дзверы, i скрозь тонкiя сцены пунi яна пачула, як нехта ходзiць памiж мяхамi ў суседнiм пакоi, паблiзу забурчаў сабака. Ёй прыйшлi на памяць пляскатыя, аднастайныя палi каля Нотынгема, нядзеля, маленькая кампанiя шахцёраў, з якiмi яна некалi пайшла паляваць на пацукоў, сабака па мянушцы Спот. Сабака то забягаў у свiран, то выбягаў адтуль, а яны стаялi ўсе кружком, узброеныя палкамi. Цяпер знадворку пра нешта спрачалiся, але яна не магла пазнаць нiводнага знаёмага голасу. Машына спынiлася, хоць рухавiк працягваў цiха працаваць.
