Александр Бриллиантов - Влияние восточного богословия на западное в произведениях Иоанна Скота Эригены
[Из Дополнения: Попытку доказать псевдоэпиграфический характер арсо-пагитских сочинений и зависимость их от философии Прокла предприняли в последнее время, независимо один от другого, католические ученые Кох и Штигльмайр. H. Koch. 1) Der pseudepigraphische Character der Dionysischen Schriften. Theolog. Quartalschrift. LXXVII. 1895. 353-420. 2) Proclus als Quelle des Pseudo-Dionysius Areopagita in der Lehre vom Bösen. Philologus. LIV. 1895. 438-454. J. Stiglmayr. 1) Der Neuplatoniker Proclus als Vorlage des sogenannten Dionysius Areopagita in der Lehre vom Obel. Histor. Jahrbuch der Görresgesell-schaft. XVI. 1895. 253-273; 721-748. 2) Das Aufkommen der Pseudo-Dionysischen Schriften und ihr Eindringen in die christliche Literatur bis zum Lateranconcil 649. Gymn. -Progr. Feldkirch. 1895. Тот и другой обосновывают свои суждения о зависимости автора этих творений от Прокла, главным образом, на сличении рассуждения о зле в De div. nom. IV, 18-34 и трактата Прокла De subsistentia malorum, сохранившегося в латинском переводе Вильгельма Морбеки XII в. Что автор ареопагитик («Falscher») в данном случае просто лишь эксцерпиро-вал Прокла, это, по Коху, должно быть несомненным для всякого, кто читал того и другого; если он и ссылается на Στοιχε(ωσις θεολογική какого-то Иеро-фея, то на самом деле он пользовался сочинением Прокла с этим названием (Philologus 454). Штигльмайр, кроме влияния сочинения De subsistentia malo-rum, написанного около 440 г., и Institutio theologica, появившегося еще ранее, усматривает в ареопагитиках также следы пользования комментарием на Алки-виада первого, написанным после 462 г. (Stiglmayr. Das Aufkommen etc. 26). Признавая автора сторонником энотикона Зенона (из православных) и находя ссылки на него уже у Андрея Кесарийского, Штигльмайр определяет точнее время происхождения сочинений между 482 и 500 гг.; так как известными они делаются впервые, по-видимому, в Сирии и Палестине и соседних с Сирией областях, Каппадокии и Месопотамии, то Сирию, а не Египет, по нему, нужно Аитать их родиной (45, 63). Особенно ценным в исследовании Штигльмайра является собрание свидетельств о пользовании со стороны различных писателей ареопагитскими сочинениями в первые времена после их появления. — По мнению протестантского референта в Theolog. Jahresbericht v. Holtzmann u. Krflger. XV. 1896. 181 (H. Lfldeman), с появлением указанных исследований «длинный спор о Дионисии Ареопагите, по-видимому, насколько это возможно при данном материале, приведен к концу (zum Grabe getragen)», и нельзя более сомневаться ни в псевдоэпиграфическом характере сочинений, ни в происхождении их не ранее второй половины V века.].
442
Важность сравнения ареопагитских воззрений именно в этом последнем отношении, как выражающих восточное понимание сущности церковной жизни, с воззрениями Августина указана Ричлем. A. Ritschl. Ober die Methode der Slteren Dogmengeshichte. JahrbOcher fflr Deutsche Theologie. B. XVI, 1871, S. 200, 212. Для Рейтера представляет также немало привлекательного проведение параллели между теми и другими («diese Parallelisierung<…>Obt auch auf mich eine nicht geringe Anziehung»), хотя он сразу же затем делает возражения против правомерности этого сравнения. Reuter. August. Studien, 486–488. Гарнак «великую концепцию» Ричля признает правильной по существу («die grosse Conception<„.>ist wesentlich richtig»). Harnack, III, 124–125, Anm. 3.
443
D. n. III, 3.
444
D. n. Ill, 1.
445
D. n. 1,1, с. 588: Καθόλου τοιγαροΰν ού τολμητέον εΙπεΓν, οΟτε μην έννοήσαί τι περί τής υπερουσίου καί κρύφιας θεότητος, παρά τά θειωδως ήμίν έκ τών ιερών Xq^fov έκπεφασμένα. I, 2. I, 3. с. 589: ώς αύτή (ή άγαθοδότις άρχή) περί αυτής tv τοις ίεροϊς λογίοις παρέδωκεν.
446
D. n. I, 1, с. 585: τοϊς άφθέγκτοις καί άγνωστοις άφθέγκτως καί ίιγνώστως συναητόμεθα, κατά την κρείττονα την (al. τής) καθ’ ήμας λογικής καί νοερας δυναμεως καί ένεργέιας ίνωσιν.
447
D. n. VII, 4, с. 872: ό λόγος (ό θεός)<…>αλήθεια περί ήν<…>ή θεία πίστις fccrrlv, ή μόνιμος τών πεπιστευμένων (al. πεπεισμένων) Γδρυσις, ή τούτους ένιδρύουσα τή αληθεΓρ, καί αΰτοϊς τήν αλήθειαν αμεταπείστφ ταυτότητι, τήν απλήν τής αλήθειας γνώσιν έχόντων τών πεπεισμένων, κτλ.
448
D. n. VII, 4, с. 873: οί τής καθ’ ήμας θεοσοφίας αρχηγικοΐ καθηγέμονες.
449
Migne, s. gr. t.4, с. 356.
450
Ер. IX, 1, с. 1105:…έννοήσαι χρή, τί>διττή ν είναι τήν τών θεολόγων παράδοσιν, τήν μέν απόρρητον καί μυστικήν, τήν δέ ίμφανή καί γνωριμωτέραν· καί τήν μέν συμβολικήν καί τελεστικήν, τήν δέ φιλόσοφον καί ίχποδεικτικήν, καί συμπέπλεκται τφ ρητφ τί>άρρητον. Καί τί>μέν πείθει καί καταδεΐται των λεγομένων τήν αλήθειαν, τό δέ δρ9 καί ένιδρύει τφ θεφ ταΐς ίιδιδάκτοις μυσταγωγίαις.
451
Ibid.
452
Μ. th. III, с. 1032–1033: Έν μέν ούν ταϊς θεολογικαΐς ύποτυπώσεσι τά κυριώτατα τής καταφατικής θεολογίας ΰμνήσαμεν, πώς ή θεία καί αγαθή φύσις, ένική λέγεται, πώς τριαδική κτλ<…>πώς ό υπερούσιος Ίησοΰς έινθρωποφυίκδις άληθείαις ούσίωται· Έν δέ τφ περί θείων όνομάτων<…>δσα — τής νοητής έση θεωνυμίας· έν δέ Tfj συμβολική θεολογίρ, τίνες αί άπό των αισθητών έπΐ τά θεΓα μετωνυμίαι.
453
Ер. IX, 2 sqq.
454
D. n. I, 8, с. 597: ή άνάπτυξις νοητών θεωνυμιων. II, 4, 5.
455
D. η. II, II, 2, с. 640: ή θεολογία τά μέν ήνωμένως παραδίδωσι, τά δέ διακεκριμένος· καί οΰτε τά ήνωμένα διαιρείν θεμιτόν, οΰχε τά διακεκριμένα συγχεΓν. II, 3, 640: Τά μέν οδν ήνωμένα τής δλης θεότητός έστιν, ώς tv ταΐς θεολογικαϊς ϋποτυπώαεσι διά πλειόνων έκ τών λογίων ίχπεδείξαμεν, τό ύπεράγαθον, ιό ύπέρθεον κτλ.<…>ιό ίιγαθόν, τό καλόν κτλ.<…>τά δέ διακεκριμένα, ιό Πατρός ύπερούσιον δνομα καί χρήμα, καί ΥΙον, καί Πνεύματος<…>. Ccm δέ αδθις πρός τούτφ διακεκριμένον ή καθ’ ήμ&ς Ίησοΰ παντελής καί ίιναλλοίωτος ΰπαρξις, Но понятие διάκρισις имеет двоякое применение: в отношении к внутренней жизни Божества и внешним проявлениям Его. II, 5, с. 641: Αΰται μέν αΐ κατά τήν δφθεγκτον ένωσίν τε καί ϋηκρξιν ένώσεις τε καί διακρίσεις. Et δέ καί θεία διάκρισίς έσην ή άγαθοπρεπής πρόοδος τής ένώσεως τής θείας<…>, ήνωμέναι μέν είσι κατά τήν θείαν διάκρισιν αί ίισχέτοι μεταδόσεις, at ούσιώσεις κτλ.
456
D. n. II, 7, с. 644.
457
D. η. II, III; Μ. th. Ill; Ер. IX.
458
D. n. II, 11, с. 649: (ή θεαρχία–ό θεός) ήνωμένως μέν διακρίνεται, πληθύεται δέ ένικώς, καί πολλαπλασιάζεται έκ τού ένός άνεκφοιτήτως· ofov, έπειδή<δν έοτιν ό θεός ΰπερουσίως, δωρεΐται δέ τό είναι τοΤς οΰσι, καί παράγει τάς δλος ούσίας, πολλαπλασιάξεσθαι λέγεται τδ δν δν έ κείνο -rfj έ| αύτοΰ παραγα>Υ{ί τών πολλών δντων, μένοντας δέ (al. δντων μέν δντος δέ, al. μένονιος δέ non habetur) ούδέν fjrtov Εκείνου, καί ένός έν τφ πληθυσμφ, καί ήνωμένου κατά τήν πρόοδον.
459
D. п. Ill, 1, с. 680: πρώτην<…>καί των δλον τοΰ θεοΰ προόδων (προνοιών) έκφαντορικήν άγαθωνυμίαν έπισκεψώμεθα. Cf. XIII, 3, с. 981: τδ τών όνομάτων σεπτότατον.
460
D. п. IV, I, с. 693.
461
D. n. IV, 5,6, с. 700–701.
462
D. п. IV, 11, с. 709: οί τήν έρωτος έπονυμίαν διαβάλλοντες.
463
D. п. IV, 12 с. 709: τά πλήθη μή χωρήσαντα τδ ένοειδές τής έρωτικής θεωνυμίας, οίκείως έαυτοίς έπΐ τδν μεριστδν καί σωματοπρεπή καί διηρημένον έξωλίσθησαν, ώς (al. δς) ούκ ίσπν αληθής έρως, αλλ’ είδωλον, ή μάλλον έκπτωσις τοΰ δντως έρωτος. — Καίτοι ίδοξέ τισι τών καθ’ ήμ&ς Ιερολόγων καί θειότερον είναι τδ тог Ιρωτος ονομα τοΰ τής ίχγαπής. Γράφει δέ καί δ θείος 'Ιγνάτιος· Ό έμός έρως έσταΐιρωται. Καί έν ταΐς προεισαγωγαΤς τών λογίων εϋρήσεις τινίι λέγοντα περί τής θείας ΣοφίαςΕραστής έγενόμην τοΰ κάλλους αϋτής (Прем. 8,2). В позднейшей грече ской мистике встречается даже выражение: έρως μανικός. Nicolai Cabasilae. De vita in Christo. Ed. Gass. VI, 22, p. 137; cf. einleit. Darstellung, 206.
464
D. n. IV, 13, с. 712: ού τήν έαυτοΰ ξών, αλλά τήν τοΰ έραστοΰ ζωήν, ώς σφόδρα Ιιγαπητήν.
465
DTn. IV, 13, с. 712: Τολμητέον δέ<…>είπεΐν, δτι καί αύτός ό πάντων αΓτιος, τφ καλφ καί άγαθψ των πάντων (al. των καλών καί αγαθών, τφ πάντων) £ρωτι<…>, £ξω έαυτοΰ γίνεται, ταΐς ε(ς τά δντα πάντα προνοίαις, καί οίον ίχγαθότητι καί Αγαπήσει καί £ρωτι θέλγεται.
466
D. n. IV, 14, с.712: ό θείος £ρως<…>ώσπερ τις αΐδιος κύκλος, διά τάγαθόν, έκ τάγαθοϋ, καί έν τάγαθφ, καί ε(ς τίχγαθδν, έν απλανεΓ συνελίξει περιπορεύόμενος. D‑n. IV, 15–17; 17, c.713: μία τίς έστιν άπλή δύναμις ή αύτοκινητική<„>έκ τάγαθοί μέχρι τοΰ τών δντων έσχάτου, καί άπ’έκεινοΰ<…>είς τάγαθόν<…>ίαυτήν ίχνακύκλουσα, καί είς έαυτήν άεΓ ταύτώς άνελιττόμενη. Ср. о Боге вообще Ер. IX (Tito), 1, с. 1104: (ό θεός) πηγή ζωής, είς έαυτήν χεομένη<„.>μία τις δύναμις άπλή<…>άεΓδι’ έαυτής έαυτήν θεωμένη.
