Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Тут быў ня дужа вялiкi, з высокаю столяй вэстыбюль, бы шахматная дошка, вымашчаны чорна-белаю кафлянаю плiткай, з высокаю чорнай шафай збоку i двума стрэльчатымi вокнамi насупраць. Пасярэдзiне стаяў лёгенькi прыгожы столiк на выгнутых ножках, пакрыты квяцiстым абрусам. Некалькi гэткiх жа гнутых зэдлiкаў мясьцiлася побач, а ля сьцяны стаялi два цяжкiя скураныя крэслы. Скрозь было чыста, дагледжана i цемнавата: вокны знадворку напалову затулялi галiны старых зазелянелых дрэваў.
- А вы тут - адна? - папытаўся я, трохi зьдзiўлены яўнай заможнасьцю яе жытла.
- Не, чаму ж... Гаспадары ёсьць, - сказала яна, стоячы насупраць. Яна ня зводзiла зь мяне сваiх зыркiх вачэй, бы чагосьцi чакала. Чакала пытаньня.
- Немцы, канечне?
- Не-а. Аўстрыйцы.
- Во як! Але ж... Як вы тут апынулiся?
Яна не пасьпела адказаць, як паблiзу знадворку раскоцiста грымнула, аж, чуваць было, штосьцi з дробным стукам пакацiлася з даху. Дзяўчына мiжволi скаланулася, у позiрку яе мiльгануў спалох, i я выскачыў у дзьверы. За маёй агнявой якраз над лесапiльняй вецер разганяў у небе руды клубок дыму - то немцы пальнулi шрапнэляй. У такiх выпадках лепей было схавацца ў доме цi дзе пад дахам. Але я змушаны быў бегчы на агнявую.
Я бег да агнявой i думаў, цi не прыстрэлачная гэта шрапнэль? Цi не засеклi яны пазыцыi маiх гарматаў? Другi разьлiк узвода быў па той бок заваленай дошкамi лесапiльнi, як бы яму там не дасталося. На гэтай агнявой усе сядзелi ў раўку, хоць ад шрапнэлi ў раўку не схаваесься. У гэты час яшчэ з прарэзьлiвым трэскам разарвалiся два шрапнэльныя, але цяпер далей - па той бок дарогi. Я гукнуў Скiбаву зьбегаць у другi разьлiк даведацца, цi не паранiла каго там. Немцы тым часам перанесьлi агонь за дарогу, мабыць, штосьцi там згледзелi - цi ня рух пяхоты? Скiбаў толькi адбег, як зазумерыў тэлефон - гэта камбат пытаўся, што ў нас здарылася. Сказаў, нiчога пакуль ня здарылася. А калi ў каго й здарылася, дык ня ў нас, гваздаюць пакуль па суседзях. Можа, па пяхоце.
Паклаў трубку i сядзеў, прытулiўшыся да нейчай сьпiны, думаў, што абстрэл, вядома, паганая справа, але ў адным здатная - абстрэлу ня любiць начальства таксама. Калi абстрэльваюць, дык можна не асьцерагацца, што на цябе нечакана наедзе якi-небудзь "вiлiс" з крыклiвым камандзiрам цi прыдзяўбецца якi нахлебнiк-камсорг, парторг цi асабiст. У час абстрэлу ты сам сабе гаспадар, лейтэнант-узводны, i болей за немца ворага тут няма.
Абстрэл шрапнэляй цягнуўся, здаецца, бясконца доўга. Усё яснае неба над гарадком было спляжанае жоўта-рудымi плямамi, якiя спакваля расплывалiся, выцягвалiся ў ветраныя космы, i сярод iх пыхкалi новыя - па адным, парамi, а то й па чатыры адразу. Прарэзьлiвы трэск выбухаў голасна аддаваўся горным рэхам; ад асаблiва блiзкiх закладвала ўвушшу i прыгнятала да глыбiнi душы. Толькi б стрываць. Толькi перачакаць. Не загiнуць. Гiнуць напрыканцы вайны проста жах...
Але во ўрэшце ў небе над горадам змоўкла. Праўда, штось выбухнула напасьледак удалечынi, i настала няпэўная, амаль загадкавая цiшыня. Прыбег Скiбаў, сказаў, што ў другiм разьлiку ўсе цэлыя, нiкога не паранiла, толькi побач у двары забiла двух коней зь пехацiнскага абозу. Конi ляжаць, i ўжо прыходзiў нехта з цывiльных, прасiў дазволу адрэзаць кавалак канiны на бiфштэкс. Бедныя аўстрыякi! Мы ўсё ж, як нi былi галодныя, нават на Ўкраiне ня елi канiну, хоць некаторыя й казалi, што канiна - зусiм неблагое мяса. Але, мусiць, сапраўды - голад ня цётка.
Наогул пакуль што не прыкмячалася нiякага руху - нi на ўскраiне гарадка, нi на дарозе. Пяхота штосьцi прыцiхла, нават не вяла агню зь перадавой. Але не зважаючы на той зманлiвы спакой, я адчуваў, што доўга мы тут ня выседзiм, усё ж мусiм наступаць, дабiваць ворага ў ягонай бярлозе. Асаблiва калi наперадзе, з таго боку, наступаюць амэрыканцы.
Салдаты па адным павылазiлi з раўка на цесную пляцоўку агнявой пазыцыi, расьселiся на станiнах, снарадных скрынках. Камандзiр гарматы Мядзьведзеў адыйшоўся на хвiлiну пад недалёкi плот лесапiльнi, а як вярнуўся, я нягучна сказаў, каб iншыя ня надта ўчулi:
- Схаджу туды...
- Вазьмiце каго. А то...
Ну, ведама - а то. Я акiнуў позiркам маiх хлопцаў i сустрэў усьмешысты твар Кананка.
- Пайшлi!
Той падхапiў на плячо аўтамат, i мы хуткiм крокам пайшлi да катэджа. Брамка была зачыненая, i на гэты раз пералазiць цераз яе было трохi няёмка, ня тое, што раней. Затое грукаць у дзьверы не давялося, тыя адразу прачынiлiся, як я ступiў на нiзенькi каменны ганак.
- Ну, як вы тут? Жывыя?
- Ой, страхоцьця колькi! Заходзьце, калi ласка, - вiдавочна яшчэ не супакоiўшыся ад перажытага, сказала дзяўчына.
- Нiчога! Нядоўга засталося. З захаду iдуць амэрыканцы.
- Праўда? Але ж мы нiчога ня ведаем. Дык, можа, сядайце? - няўпэўнена прапанавала яна.
Я не сядаў, марудзiў. Кананок тым часам кiўнуў на дзьверы:
- Я там, таварыш лейтэнант.
Ён пайшоў на ганак, а я застаўся адзiн. Можа, i ня варта было б тут затрымлiвацца, але мне хацелася болей дазнацца пра маю зямлячку.
- Дык як цябе завуць?
- Мяне - Франя. А вас?
Стоячы ля чорнае грувасткае шафы, яна, бачна было, з большым, чым раней, даверам вывучала мяне.
- Зьмiтрок Барэйка, - трохi сумеўшыся, адказаў я. - Родам зь Бешанковiчаў. А ты адкуль?
- Прыкладна, адтуль жа, - скупа адказала Франя, нiбы прыслухоўваючыся да чагосьцi. Знадворку, аднак, ня чулася нiчога асаблiвага, хiба за рамамi вузкiх вокнаў цiхенька ляскатала на ветры блiзкае лiсьце дрэваў. Удакладняць сваё паходжаньне Франя, аднак, ня стала.
- Але пачаставаць вас няма чым. Хiба гарбаткай?
- Добра - гарбаткай! - аж узрадваўся я, учуўшы гэтае знаёмае зь дзяцiнства слова. Так некалi вымаўляла мацi, вясковая настаўнiца; бацька ж заўсёды казаў "чай", а мацi ўпарта папраўляла яго: "гарбата".
- Дык пасядзiце, я хуценька, - сказала Франя i цiхенька высьлiзнула ў сваiх мяккiх пантоплях праз бакавыя дзьверы.
Я застаўся адзiн i засьцярожлiва падумаў: хоць бы чаго ня здарылася. Усё ж побач немцы, i невядома, хто гаспадар гэтага катэджа. Праўда, Франя ўсё ж служыла нейкiм гарантам, што ўсё абыдзецца. Я падыйшоў да аграмадзiны шафы, даверху застаўленай шэрагамi тоўстых кнiжак у чорных вокладках з залачонымi гатычнымi лiтарамi, якiя я ня надта навучыўся чытаць у школе. Побач на сьцяне вiсела нейкая цьмяная карцiна ў дужа тоўстай i таксама счарнелай ад часу раме. Наогул усё тут было старое, можа, зь мiнулага стагодзьдзя, са сьлядамi аблезлай пазалоты, што безумоўна сьведчыла пра знатнасьць паходжаньня гаспадароў. Можа, нават цяперашнiх фашыстаў - хто ведае.
Франя, аднак, бавiлася, i я ўжо падумаў, цi не пайсьцi адсюль да сябе на агнявую. Але нейкая далiкатнасьць усё ж стрымлiвала мяне, i я дачакаўся. Расчынiлiся дзьверы, i ўвайшла Франя, абярэжлiва несучы маленькi блiшчасты падносiк з двума кубачкамi гарбаты i нейкай закускай на белым зь сiнiм беражком сподку.
- Цукру, аднак, ня маем. Паклiкаць салдата?
- А ты?
- Я гарбату ня п'ю, - сказала Франя i запыталася: - А можна, каб сюды зайшлi гаспадары?
- Гаспадары? Ну, хай...
Гаспадары нiяк не ўваходзiлi ў мае пляны, бачыць iх тут мне зусiм не хацелася. Але калi яна просiць?.. Тым часам у памяшканьне неяк нясьмела ўсунуўся дужа высокi стары ў чорнай старасьвецкай пiжаме, што, бы на вешаку, вiсела на ягоных худых плячах. Зрэшты, таксама, як i штаны зь недарэчнымi, бы ў генэрала, бляклымi лямпасамi сiняга колеру. Ён быў зусiм лысы, з надзiва касматымi брывамi, пад якiмi глыбока сядзелi зыркiя вочы.
- Iх грусэн, гер афiцыр*, - старэчым голасам вымавiў ён, трошкi схiлiўшы галаву ў паклоне.
* Я вiтаю, пан афiцэр.
- Здравiя жалаю, - стрымана сказаў я. У гэты час за iм паказалася ў дзьвярах невялiчкая сухая кабетка з зусiм белаю, бы дзьмухавец, галавой. Абое прыцiхла спынiлiся каля дзьвярэй. Расставiўшы ногi, я па-гаспадарску нязрушна сядзеў каля столiка.
- То доктар Шарф i фраў Сабiна, - цiхенька прадставiла гаспадароў Франя. Пра мяне яна, мабыць, сказала iм раней, i цяпер, падступiўшы да гаспадынi, ласкава прыхiнулася да яе пляча. Ну i ну, сказаў я сабе, нешта, аднак, пачынаючы разумець у iхных узаемадачыненьнях.
- Кайнэ нацысты?
- Кайнэ, кайнэ, - разам паўтарылi гаспадары.
- Яны не нацысты, - сказала Франя. - Доктар Шарф - прафэсар бiялёгii.
- Я, - пацьвердзiў гаспадар. - Унiвэрсытэт штадт Гановэр.
Ну, калi прафэсар, дык, мабыць, сапраўды не фашыст, усё ж бiялёгiя як навука можа абыйсьцiся без фашыстоўскай iдэалёгii, падумаў я. Гэтая абставiна трохi зьмякчыла маё стаўленьне да гаспадара i, напэўна, ягонае да мяне таксама. Я быў узяў са стала кубачак гарбаты, як гаспадар мовiў "мамэнт" i выйшаў праз бакавыя дзьверы. Я так зразумеў, што трэба пачакаць. I праўда, ён хутка вярнуўся, з важнасьцю ступаючы на нягнуткiх нагах па сьлiзкай падлозе, паставiў перада мной маленькi графiнчык, да паловы налiты залацiстым напоем.
- Дас iст коньяк.
- Во як! - вырвалася ў мяне.
Гаспадыня штосьцi гукнула Франi, тая цiхенька высьлiзнула за дзьверы i, вярнуўшыся, паставiла на столiк чатыры мiнiятурныя чарачкi на тонкiх ножках.
- Доктар Шарф частуе. Паклiкаць салдата?
