Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)
Так сядзелi яны ў размовах пра ўсялякае, калi Эдыльбай, частуючы гасцей шубатам, успомнiў раптам, падаючы чарговую пiялу Едыгею з таго краю стала:
- Едыке, учора ноччу, калi я змяняў вас на дзяжурстве, толькi вы пайшлi, нешта такое здарылася ў небе, я аж закачаўся. Зiрнуў, а гэта ракета з касмадрома пайшла ў неба! Вялiзная! Як дышаль! Вы бачылi?
- А то як жа! Сiла дык сiла! Вусцiшнавата стала. Колькi жыву тут, нiколi такога не бачыў.
- Ды i я ўпершыню на свае вочы ўбачыў, - прызнаўся Эдыльбай.
- Ну калi ты ўпершыню, дык такiя, як мы, тым больш не маглi ўбачыць, рашыў пакпiць Сабiтжан з яго росту.
Доўгi Эдыльбай на гэта толькi ўсмiхнуўся квола.
- Ды што я, - адмахнуўся ён. - Гляджу i сам сабе не веру - адно агонь гудзе ў вышынi. Ну, думаю, яшчэ нехта рушыў у космас. Шчаслiвай дарогi! I давай хутчэй круцiць транзiстар, я яго ўсюды з сабой бяру. Зараз, думаю, па радыё перададуць. Звычайна адразу ж перадача з касмадрома. I дыктар узрушаны як бы на мiтынгу выступае. Аж мурашкi па спiне! Надта хацелася мне, Едыке, дазнацца, хто гэта, каго асабiста бачыў я ў палёце. Але так i не дазнаўся.
- А чаму? - найперш за ўсiх здзiвiўся Сабiтжан, шматзначна i важна прыўзняўшы бровы. Ён пачаў ужо ўвачавiдкi п'янець. Распарыўся, расчырванеўся.
- Не ведаю. Нiчога не паведамiлi. Я "Маяк" увесь час на хвалi трымаў, нi слова не сказалi нават.
- Не можа быць! Тут нешта не так! - з выклiкам усумнiўся Сабiтжан, хутка запiваючы глыток гарэлкi шабатам. - Кожны палёт у космас - гэта сусветная падзея... Разумееш? Гэта наш прэстыж у навуцы i палiтыцы!
- Не ведаю чаму. I апошнiя паведамленнi знарок слухаў, i агляд газет слухаў таксама.
- Хм! - пакруцiў галавой Сабiтжан. - Каб быў я на месцы, на службе сваёй, я, канечне, ведаў бы! Крыўдна, дальбог. А можа, тут нешта не так?
- Хто яго ведае, што тут так, што не так, але мне асабiста крыўдна таксама, шчыра казаў Доўгi Эдыльбай. - Для мяне ён нiбы свой касманаўт. Пры мне паляцеў. А можа, думаю, нехта з нашых хлопцаў. Во ўжо будзе радасць. Раптам дзе сустрэнемся, прыемна было б...
Сабiтжан таропка перапынiў яго, нiбы гнаны нейкай здагадкай:
- А-а, я разумею! Гэта запусцiлi беспiлотны карабель. Выходзiць, дзеля эксперыменту.
- Як гэта? - павёў вокам Эдыльбай.
- Ну, эксперыментальны варыянт. Разумееш, гэта проба. Беспiлотны транспарт пайшоў на стыкоўку цi на выхад на арбiту, i пакуль невядома, як i што выйдзе. Калi ўсё будзе ўдала, дык будзе паведамленне i па радыё i ў газетах. А калi не, дык могуць i не iнфармаваць. Проста навуковы эксперымент.
- А я дык думаў, - Эдыльбай журботна паскроб лоб, - што жывы чалавек паляцеў.
Усе змоўклi, трохi расчараваныя Сабiтжанавым тлумачэннем, i, магчыма, размова на тым i заглохла б, ды толькi сам Едыгей незнарок падштурхнуў яе на новы круг.
- Значыцца, як я зразумеў, джыгiты, у космас пайшла ракета без чалавека? А хто ёю кiруе?
- Як хто? - здзiўлена склаў далонi Сабiтжан i ўрачыста зiрнуў на недасведчанага Едыгея. - Там, Едыке, усё па радыё робiцца. Па камандзе Зямлi, з Цэнтра кiравання. Усёй справай па радыё кiруюць. Разумееш? I калi нават касманаўт на борце, усё роўна па радыё накiроўваюць палёт ракеты. А касманаўту трэба дазвол атрымаць, каб самому нешта рабiць. Гэта, какетай* дарагi, не на Каранары ехаць па саразеках, надта там усё складана...
* Какетай - ласкава-памяншальны i ў той жа час паблажлiвы зварот.
- Бач ты, як яно... - няўцямна прамармытаў Едыгей.
Буранны Едыгей не разумеў, як гэта кiраваць па радыё. У ягоным уяўленнi радыё - гэта словы, гукi, што даносiлiся з далёкiх адлегласцей. Але як можна кiраваць такiм чынам неадухоўленым прадметам? Калi ў сярэдзiне прадмета чалавек знаходзiцца, тады iншая справа: ён выканае задачы - рабi так, рабi гэтак. Хацеў Едыгей пра ўсё гэта распытаць, ды рашыў, што не варта. Душа не згаджалася. Змоўчаў. Надта ж паблажлiвым тонам выказваў Сабiтжан сваю дасведчанасць. Вось, маўляў, вы нiчога не ведаеце ды яшчэ лiчыце мяне нiкчэмным, а зяць, алкаш апошнi, душыць мяне нават кiнуўся, а я болей за вас усiх разумею ў такiх справах. "Ну i бог з табой, - падумаў Едыгей. - На тое мы цябе вучылi ўсё жыццё. Павiнен жа хоць нешта ведаць лепей за нас, невукаў". I яшчэ падумалася Бураннаму Едыгею: "А што, калi такi чалавек уладу займее падтопча ўсiх пад сябе. Ён пакуль на пасылках, а, бач, ужо хочацца яму, каб усе ў рот яму глядзелi, хоць тут, у саразеках..."
А Сабiтжан i праўда, мусiць, захацеў дарэшты здзiвiць, дабiць канчаткова баранлiнцаў, магчыма, дзеля таго, каб такiм чынам набiць сабе цану пасля ганебнага скандала з сястрой i сваяком. Загаварыць, затлумiць галовы рашыў. I пачаў ён расказваць iм пра неверагодныя дзiвосы, пра навуковыя дасягненнi, а сам тым часам не забываў пра гарэлку, глыток ды яшчэ глыток, усё запiваючы шубатам. I яго ўсё больш i больш несла, i ён пачаў ужо расказваць нешта такое неверагоднае, што бедныя баранлiнцы не ведалi, чаму верыць, а чаму не.
- Вось мяркуйце самi, - казаў ён, паблiскваючы акулярамi i пазiраючы на ўсiх гарачлiва i пранiклiва, - мы, калi разабрацца, самыя шчаслiвыя людзi ў гiсторыi чалавецтва. Вось ты, Едыке, самы старэйшы цяпер памiж намi. Ты ведаеш, Едыке, як было раней i як цяпер. Навошта я кажу? Раней людзi верылi ў багоў. У Старажытнай Грэцыi жылi яны нiбыта на гары Алiмп. Але што гэта былi за багi? Прыдуркi. Што яны маглi? Памiж сабой не ладзiлi, тым i славутымi сталi, а перамянiць лад чалавечага жыцця яны не маглi, ды i не думалi пра гэта. Iх не было, гэтых багоў. Гэта ўсё мiфы. Казкi. А нашы багi - яны жывуць побач з намi, вось тут, на касмадроме, на нашай саразекскай зямлi, чым мы i ганарымся перад усiм светам. I нiхто з нас не бачыць, нiхто не ведае, i не паложана, каб кожны стрэчны Мыркынбай-Шыйкымбай руку iм пры стрэчы торкаў: здароў, маўляў, як жывеш? Але яны сапраўдныя багi! Вось ты, Едыке, здзiўляешся, як яны кiруюць па радыё касмiчнымi караблямi. Гэта ўжо лухта, пройдзены этап! Там апаратура, машыны дзейнiчаюць па праграме. А настане час, калi з дапамогай радыё будуць кiраваць людзьмi, як тымi аўтаматамi. Вы разумееце - людзьмi, усiмi пагалоўна, ад малога да старога. Ёсць ужо такiя навуковыя дадзеныя. Навука i гэтага дабiлася, улiчваючы вашыя iнтарэсы.
- Чакай, чакай, як што - адразу вышэйшыя iнтарэсы! - перапынiў яго Доўгi Эдыльбай. - Ты вось што скажы, нешта я не надта разумею. Выходзiць, кожны з нас павiнен мець пры сабе невялiкi радыёпрыёмнiк накшталт транзiстара, каб слухаць каманду? Дык гэта ж ужо паўсюль ёсць!
- Бач ты якi! Ды хiба пра тое гаворка? Тое лухта, дзiцячыя забаўкi! Нiкому нiчога пры сабе не трэба мець. Хадзi хоць голы. А толькi нябачныя радыёхвалi так званыя бiятокi - будуць пастаянна ўздзейнiчаць на цябе, на тваю свядомасць. I куды ты тады дзенешся?
- Вунь як?
- А ты думаў! Чалавек будзе ўсё рабiць па праграме з цэнтра. Яму здаецца, што ён жыве i дзейнiчае сам па сабе, па сваёй вольнай волi, а на самай справе па загаду зверху. I ўсё па строгiм распарадку. Трэба, каб ты спяваў, - сiгнал - будзеш спяваць. Трэба, каб ты працаваў, - сiгнал - будзеш працаваць, ды яшчэ як! Крадзёж, хулiганства, злачыннасць - усё забудзецца, толькi ў старых кнiгах чытаць пра тое давядзецца. Таму што ўсё будзе прадугледжана ў паводзiнах чалавека - усе ўчынкi, усе выдумкi, усе жаданнi. Вось, скажам, у свеце цяпер дэмаграфiчны выбух, гэта значыць людзей шмат распладзiлася, кармiць няма чым. Што трэба рабiць? Скарачаць прырост. З жонкай будзеш мець справу тады, калi сiгнал не той дадуць, зыходзячы з iнтарэсаў грамадства.
- Вышэйшых iнтарэсаў, - не без здзеку ўдакладнiў Эдыльбай.
- Менавiта, дзяржаўныя iнтарэсы вышэй за ўсё.
- А калi я без гэтых iнтарэсаў захачу гэта самае з жонкай цi яшчэ як?
- Эдыльбай, дарагi, нiчога не атрымаецца. Табе такая думка ў галаву не прыйдзе. Пакажы табе самую прыгажуню - ты нават вокам не павядзеш. Таму што бiятокi адмоўныя падключаць. Так што i з гэтай справай навядуць поўны парадак. Будзь пэўны. Цi ўзяць ваенную справу. Усё па сiгналу будзе. Трэба ў агонь - у агонь скокне, трэба з парашутам - вокам не мiргне, трэба ўзарвацца з атамнай мiнай пад танкам - калi ласка, умомант. Чаму, спытаеце вы ў мяне? Дадзены бiяток бясстрашша - i ўсё, нiякага страху ў чалавека... Вось як!..
- Ох i брахун жа ты! Ну даеш! Чаму цябе столькi год вучылi? - шчыра здзiўляўся Эдыльбай.
Усе адкрыта пасмейвалiся, ёрзалi, круцiлi галовамi, вось, маўляў, залiвае хлопец, але, аднак жа, слухалi - чортведама што нясе, аднак жа цiкава, нечувана, хоць усе разумелi, што ён добра-такi сп'янеў, запiваючы патрохi гарэлку шубатам, - што з яго возьмеш, няхай балбоча. Недзе нешта чуў чалавек, а што тут праўда, што мана, цi варта галаву ламаць. Так, але Едыгею раптам стала па-сапраўднаму страшна - не так сабе балбоча балбатун, занепакоiўся ён, бо ён пра гэта чытаў недзе цi краем вуха чуў, а ў яго нюх на тое, дзе нешта не так. А што, калi i сапраўды iснуюць такiя людзi, шаноўныя вучоныя, якiм прыйшло ў галаву кiраваць намi, як багам?..
Сабiтжан жа ўсё здзiўляў ды здзiўляў, тым болей што слухалi. Зрэнкi пад успацелымi акулярамi вунь ужо бы кацiныя вочы ў цемры, а ён усё то за гарэлку, то за шубат. Цяпер ён, размахваючы рукамi, расказваў байку пра нейкi бермудскi трохвугольнiк у акiяне, дзе таямнiча знiкаюць караблi i невявядома куды прападаюць, калi лятуць над тым месцам, самалёты.
