Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)
Эх, беззваротныя днi! I ўсё гэта адышло, сплыло, як сон. I вось цяпер стаiць дарослы чалавек, толькi збольшага нагадваючы таго, якiм ён быў у маленстве - вiрласты i ўсмешлiвы, а цяпер у акулярах, у расплюшчаным капелюшы, пры пакамечаным гальштуку. Працуе ў абласным горадзе i надта хоча здавацца самавiтым, адказным работнiкам, а жыццё такая штука, што не так i проста выйсцi ў начальнiкi, як ён сам неаднойчы казаў, асаблiва калi няма падтрымкi добрай цi знаёмства або сваяцтва, а хто ён - сын нейкага Казангапа з нейкага раз'езда Баранлы-Бураннага. Няшчасны гэткi. А цяпер i такога бацькi няма, самы няварты бацька, але жывы, у тысячу разоў лепш за славутага мёртвага.
А потым слёзы сунялiся. Перайшлi да размоў, да справы. I тут выявiлася, што сынок дарагi ды вучоны не хаваць прыехаў бацьку, а так, дзеля прылiку, каб адбыць рату, прысыпаць зямлёй збольшага i як хутчэй назад. Пачаў ён неяк так выказвацца - навошта, маўляў, перцiся ў такую далеч на Ана-Бейiт, наўкол вунь колькi вольнага месца - бязлюдны стэп Сары-Азек ад самога парога i да самага краю свету. Можна выкапаць магiлу дзе-небудзь непадалёк, на ўзгорачку якiм, узбоч той жа чыгункi, няхай ляжыць сабе стары абходчык ды чуе, як цягнiкi бягуць перагонам, на якiм ён прарабiў усё жыццё. Прыгадаў нават дзеля выпадку прымаўку даўнюю: пазбавiцца ад мёртвага можна толькi закапаўшы яго. Навошта марудзiць, навошта мудраваць, цi не ўсё роўна, дзе ляжаць, - тут чым хутчэй, тым лепей.
Разважаў ён такiм чынам, а сам нiбы апраўдваўся, што справы тэрмiновыя ды важныя чакаюць яго на рабоце, што часу мала, а начальству клопату няма да таго, далёка цi блiзка тут могiлкi, на працу загадана з'явiцца ў такi дзень, у такую пару - i ўсё. Начальства гэта начальства, а горад гэта горад...
Едыгей назваў сябе ў душы старым дурнем. Сорамна i шкада стала, што плакаў наўзрыд, расчулены сустрэчай з гэтым во нiбыта сынам нябожчыка Казангапа. Едыгей узняўся з месца, сядзелi яны чалавек пяць на старых шпалах, перанесеных пад лаву да сцяны, i яму каштавала нямала сiл, каб стрываць, не нагаварыць пры людзях у такi дзень чаго крыўднага i абразлiвага. Шанаваў памяць Казангапа. Сказаў:
- Месца тут дык хапае, гэта праўда. Толькi чамусьцi людзi не закопваюць сваiх блiзкiх дзе папала. Не так сабе, вiдаць. А так хiба ж зямлi шкада каму? - I змоўк, i яго моўчкi слухалi баранлiнцы. - Рашайце, думайце, а я пайду па справах.
I пайшоў з камянелым, суровым тварам далей ад граху. Бровы сышлiся на пераноссi. Рашучы ён быў, гарачы - буранным празвалi яго яшчэ i за тое, што характарам быў мянушцы ўровень. Во i цяпер, каб быў з Сабiтжанам адзiн на адзiн, сказаў бы бессаромнiку ў вочы ўсё, чаго заслугоўваў. Каб запомнiў на ўсё жыццё! Ды не хацелася да бабскiх размоў прычыняцца. Тыя вунь потайкам: прыехаў, маўляў, сынок хаваць бацьку, як у госцi. З пустымi рукамi ў кiшэнях. Хоць бы пачак чаю прывёз, не кажучы пра што iншае. Ды i жонка магла б прыехаць, паплакаць разам з усiмi - чаму не? Нi сораму, нi сумлення. Калi стары заможны быў - пара дойных вярблюдзiц, авечак з ягнятамi больш за дзесятак - такi ён трэба быў. Тады i нявестка наязджала, пакуль не дабiлася, каб усё прадаў. Забрала старога нiбы да сябе, а як машыну купiлi, не патрэбны стаў стары. Цяпер i носа не пакажа. Хацелi былi кабеты пра тое сказаць, ды стары не дазволiў. Не ўздумайце ў такi дзень, ды i не вашая гэта справа.
Ён пайшоў да загона, дзе стаяў на прывязi, час ад часу зласлiва ўскрыкваючы, прыгнаны iм з папасу Буранны Каранар. Бач, ад рук адбiўся, брыдоўнiк, i вось цяпер выказваў сваю незадаволенасць - страхотна разяўляючы зубастую пашчу, жалiўся час ад часу: старая гiсторыя - зноў няволя, а да яе трэба прывыкнуць.
Едыгей падышоў да яго, яшчэ не адрабiўшыся ад прыкрасцi пасля размовы з Сабiтжанам. Ведаў жа, што гэтым скончыцца. Выходзiла - Сабiтжан рабiў iм ласку, прысутнiчаючы на пахаваннi ўласнага бацькi. Яму гэта проста муляла хутчэй бы развязацца. Не стаў Едыгей трацiць лiшнiх слоў, няварта было, бо ўсё роўна ўсё трэба рабiць самому, хiба што суседзi памагалi. Усе, хто не быў заняты на лiнii, памагалi. Жанчыны посуд збiралi, самавары чысцiлi, цеста мясiлi, нават хлеб пачыналi пекчы ўжо, мужчыны насiлi ваду, пiлавалi на дровы старыя шпалы - палiва ў стэпе дарагое, як i вада. I толькi Сабiтжан блытаўся тут, замiнаў, загаворваў пра тое, пра сёе - найбольш пра пустое, пра тое, каго знялi з работы, каго павысiлi. А тое, што жонкi ягонай тут няма, яго не бянтэжыла. Дзiўна, дальбог! У той, бачыце, нейкая канферэнцыя, а на ёй павiнны прысутнiчаць замежныя госцi. А пра ўнукаў i казаць няма чаго. Яны там змагаюцца за паспяховасць, каб атэстат найлепшы атрымаць для паступлення ў iнстытут. "Што за людзi пайшлi, што за народ! - абураўся сам сабе Едыгей. Усё для iх важнае на свеце, акрамя смерцi!" I гэта не давала яму спакою: "Калi смерць для iх нiшто, дык, выходзiць, i жыццё цаны не мае. У чым жа сэнс, дзеля чаго i як яны жывуць там?"
Едыгей спагнаў злосць на Каранары:
- Ты чаго равеш, кракадзiл? Ты чаго галосiш у неба, нiбы цябе там сам бог чуе? - Кракадзiлам абзываў Едыгей свайго вярблюда ў самых крайнiх выпадках, калi ўжо не было як трываць. Гэта прыезджыя пуцейцы прыдумалi Бураннаму Каранару такую мянушку праз зубастую пашчу ды злосны нораў. - Ты ў мяне дакрычышся, кракадзiл, я табе ўсе зубы выб'ю!
Трэба было згламаздаць сядло для вярблюда, i, прыступаючы да справы, Едыгей патрохi супакойваўся, лагоднеў. Залюбаваўся. Прыгожы i магутны быў Буранны Каранар. Да галавы рукой не дастанеш, хоць Едыгей быў росту немалога. Едыгей выбраў момант, прыгнуў вярблюду шыю i, пастукваючы пугаўём па мазолiстых каленях, падпускаючы ў голас строгасцi, асадзiў яго. Гучна пратэстуючы, вярблюд усё ж падпарадкаваўся волi гаспадара, i калi, нарэшце, склаўшы пад сябе ногi, ён прылёг грудзямi на зямлю i супакоiўся, Едыгей прыступiў да справы.
Асядлаць вярблюда па-сапраўднаму - гэта цяжкая праца, усё роўна што дом пабудаваць. Сядло робяць кожны раз нанова, увiшнасць ды i сiлы немалыя, тым болей калi сядлаеш такога аграмаднага вярблюда, як Каранар.
Каранарам, гэта значыць Чорным Корам, ён называўся не так сабе. Чорная патлатая галава з чорнай, што расла аж да загрыўка магутнай барадой, шыя нiзам уся ў чорных касмылях - яны звiсалi да калень густой дзiкай грывай - галоўнае ўпрыгожанне самца, - пара пругкiх гарбоў, што ўзвышалiся, як чорныя вежы, на спiне. I ў дадатак да ўсяго - чорны кончык куртатага хваста. А ўсё астатняе верх шыi, грудзi, бакi, ногi, жывот, - наадварот, было светлае, светла-рудой масцi. Тым i прыгожы быў Буранны Каранар, тым i знакамiты - i паставай, i масцю. I сам ён той парой быў у самай сваёй сiле - трэцi дзесятак iшоў Каранару.
Вярблюды доўга жывуць. Таму, мусiць, прыплод у iх бывае на пятым годзе i затым не кожны год, а толькi ў два гады раз, i плод выношваюць у чэраве даўжэй за iншых жывёл - дванаццаць месяцаў. Малога вярблюда цяжка выходжваць першыя год - паўтара, цяжка ўберагчы ад прастуды, ад стэпавых скразнякоў, а потым ён расце з дня на дзень, i тады яму нiчога ўжо не страшна - нi холад, нi спёка, нi бязводдзе...
Едыгей ведаў усё пра гэта - Буранны Каранар быў у яго заўсёды дагледжаны. Першая прыкмета здароўя i сiлы - чорныя гарбы на iм тырчэлi як чугунныя. Некалi Казангап падарыў яго яшчэ малочным, маленькiм, пушыстым, як качанё, у тыя гады першапачатковыя, як вярнуўся Едыгей з вайны ды астайбаваўся на раз'ездзе Баранлы-Буранным. А сам Едыгей малады быў яшчэ - уга! Ведаць не ведаў, што застанецца тут да сiвой галавы. Iншым разам зiрне на тыя фотаздымкi i сам не верыць сабе. Так перамянiцца - белы ўвесь. Нават бровы i тыя сiвыя. I аблiччам, вядома, другi стаў. А целам не пацяжэў, як бывае ў такiм узросце. Неяк само па сабе сталася - спачатку вусы адгадаваў, потым бараду. Яно як без барады, усё роўна як голым хадзiць. Цэлая вечнасць прайшла, можна сказаць, з тае пары.
Вось i цяпер, сядлаючы Каранара, якi ляжаў на зямлi, ушчуваючы яго то голасам, то намахам рукi, калi той не-не ды i агрызаўся, равучы, як леў, паварочваючы чорную патлатую галаву на даўжэзнай шыi, Едыгей няўзнак прыгадваў сёння, што было ды як было ў тыя гады. I адчуваў палёгку.
Доўга ён важдаўся, усё ўкладваў, парадкаваў збрую. Гэты раз, перш чым зладкаваць сядло, ён накрыў Каранара найлепшай выязной капай старадаўняй работы, з рознакаляровымi доўгiмi кутасамi, з дывановымi ўзорамi. Не памятаў ужо, калi апошнi раз прыбiраў ён Каранара ў гэтую адмысловую збрую, якую так берагла Укубала. Надарыўся цяпер такi выпадак...
Калi Буранны Каранар быў асядланы, Едыгей прымусiў яго падняцца на ногi i застаўся вельмi задаволены. I нават усцешыўся сваёй работай. Каранар меў выгляд велiчны i паглядны, упрыгожаны капай з кутасамi i па-майстэрску зладкаваным сядлом памiж гарбамi. Не, няхай палюбуюцца маладыя, асаблiва Сабiтжан, няхай зразумеюць: пахаванне вартага чалавека не цяжкая прынука, не нудная рата, а вялiкая, хай i журботная падзея, i таму ёй павiнны адпавядаць свае ўстанаўленнi. Недзе граюць музыку, выносяць сцягi, недзе бабахаюць у паветра, а недзе кветкi раскiдаюць i вянкi нясуць.
А ён, Буранны Едыгей, заўтра з ранiцы ўзначалiць верхам на Каранары, прыбраным посцiлкай з кутасамi, праводзiны на Ана-Бейiт - на апошнi i вечны прытулак Казангапа... I ўсю дарогу будзе Едыгей думаць пра яго, пераадольваючы вялiзарныя i пустынныя саразекi. I з думкамi пра яго аддасць яго зямлi на спадчынных могiлках, як i была ў iх пра тое дамова. Так, была такая дамова. Цi далёкая, цi блiзкая дарога, але нiхто не саб'е яго з думкi, што трэба выконваць волю Казангапа, нават родны сын нябожчыка.
