Кузьма Черный - Пошукi будучынi (на белорусском языке)
- Давай у два цапы, - сказала Волечка.
- Куды ты, малая! Нашто табе тамiцца! Колькi тут той работы! Глядзi лепш хаты.
Браткi мае, што гэта быў за тон! Можна было падумаць, што ён век яе ведаў i быў блiзак ёй. I як гэты тон быў падобен на тон самога Нявады, бацькi, калi, бывала, ён з ласкай загадваў ёй што-небудзь! Апанованая одумам, Волечка i сапраўды пайшла ў хату. Да самага адвячорка яна чула ў хаце, як роўна стукаў на таку цэп. Гэты гук нагадваў ёй яе нядаўняе маленства i восень. Бывала (тады не было вайны i мацi была жыва) асеннiмi днямi бацька ўставаў прыцемкам малацiць, i мацi старалася, каб як найлепш накармiць бацьку. Ва ўспамiнах i iнстынктыўным адчуваннi гэтага стук цэпа еднаўся з тым, бывалiшнiм. Дзецi часта гуляюць у дарослых. Тут жа не было гульнi, была самая бязлiтасная неабходнасць, але Волеччын твар быў цяпер так падобен да твару зусiм малой дзяўчынкi, якая пераймае ўчынкi свае мацi! Пакуль Кастусь збiў два пасады, яна не адыходзiла ад печы. Многа разоў яна ў клопаце хадзiла ў агарод, у клець, у склеп, у прыгрэбку i ўсё думала, i ўсё шукала, i глядзела, чаго б яшчэ пакласцi ў гаршчок, i колькi (каб было ў меру) малака ўлiць, i колькi каб кiпела. Але тут яна ўжо мела практыку. Куды горш было з хлебам. Яна яшчэ не ўмела пячы хлеба. Хлеб кожны раз быў то адпечаны, то ацеслiвы. Цяпер хлеб быў ацеслiвы. Праўда, ён ужо быў трэцi тыдзень, i чорствасць зменшыла ацеслiвасць, але ўсё роўна сорам добрай гаспадынi даваць такi хлеб чужым людзям. А што ж iнакш рабiць? Што ж, няхай ён выбачае. I вось, нарэшце, настала хвiлiна есцi. Як добра ён адчуваў сябе пасля работы! А як была рада яна, калi ён весела сеў за стол. Яны елi з адной мiскi, i абое не заўважалi, што хлеб ацеслiвы. Ён усё гаварыў, гаварыў i наiўнымi, бадай што дзiцячымi жартамi рассмешваў яе, наiўную, малую, рухавую. Кудысьцi далёка, у невядомую туманную далечыню адплыў прыкры клопат думаць, куды б ехаць далей, у тую брадзячую беспрытульнасць.
- Але ж ты i гаспадыня! У цябе ж мышэй больш, як таго жыта. Я калi варухнуў снапы, дык мышэй цэлых дзве плоймы i яшчэ маленькая плоймачка бяжыць ззаду.
Яна зарагатала i вылiла з лыжкi на стол. Тады зарагатаў
i ён.
- Бо ката няма, дык i мышы, - тонам апраўдання сказала яна.
- А што ў цябе ёсць! Няма нi ката, нi сабакi, нi пеўня. Нават павука добрага няма. У пунi адзiн вiсiць на павуцiннi, дык такi худы i дробны, што аж рэбры з-пад скуры вiдны. Я тыя рэбры мацаў. Восем абмацаў, а дзевятага дык i зусiм няма. А ён пiшчыць, брыкаецца...
Каб хто чуў, як пасля гэтага рагатала Волечка! Яна ўжо зусiм не магла есцi. Рагатаў i ён. Можа, з гэтай часiны пачало ў гэтай хаце вiць сабе гняздо шчасце. Усю другую палавiну дня i да самых прыцемкаў зноў стукаў цэп на Волеччыным таку. Ужо бралася на змярканне, калi яна раптам штосьцi ўспомнiла i як бы нават з трывогаю нейкаю палезла на гару. А там вяртлявым рухам апынулася на вышках i доўга штосьцi выглядала ў сябе над галавою. Нарэшце твар яе стаў такi, як бы яна прыгатавалася сказаць: "Дзякуй табе, Божа!" У самым высокiм месцы пад страхою вiсеў як бы забыты кавалачак сухой каўбасы. Сукаватым прутам яна яго адарвала ад вешала i неўзабаве прымчалася з iм у пуню.
- Слухай, годзе ўжо ляскаць цэпам. Ужо змяркаецца. Ведаеш што? Бачыш? Гэта ж я зусiм была забыла, што кавалак каўбасы астаўся. На з'еш.
- А ты сама?
- Ты намалацiўся.
- Не буду есцi.
- Ну дык я табе на вячэру схаваю.
I пайшла. А яму - хоць ты плач. Яму так захацелася гэтай каўбасы! Ён жа так даўно не еў нiчога такога! Ён аж выглянуў з пунi на двор: а можа, яна гэта паджартавала i стаiць дзе за вуглом з каўбасою! Але дзе там жартаваць! Ёй было не да гэтага. Яна ўжо выходзiла з двара на вулiцу, каб спаткаць i вылучыць з чарады сваю карову. Ён увайшоў у хату. Плечы i рукi яго такi здорава нылi ад цэпа. Ён сеў на лаву i ўбачыў, што на стале ляжыць тая каўбаса. Зiрнуўшы ў акно, цi не вiдно дзе поблiзу яе, ён пакруцiў каўбасу ў руках, адарваў драбок i паклаў у рот. Што ж гэта ён робiць? Яна заўважыць, i брыдка будзе перад ёю. Збянтэжана азiраючыся, ён раптам убачыў на стале тое нямецкае золата. "Каб ён быў згарэў! Намучыўся я з гэтым немцам! I бацьку якраз хаваў... "
Цяжкi боль здушыў яму грудзi. Ён выйшаў на двор. Пачынаўся дробны дождж, мусiць, на ўсю ноч. Ён пайшоў класцi нанач коням апошняе сена. Волечка ўвагнала ў двор карову i пайшла ў хату па дайнiцу. Каўбаса ляжала на стале. Волечка адламала драбок ад каўбасы i паклала ў рот. Якая асалода жаваць каўбасу! Як даўно яна не ела смачнай яды! А што, калi ён заўважыць, што яна ела каўбасу? Гэта ж яму абяцанае. Да таго ж - ён увесь дзень малацiў, а яна так сабе круцiлася каля хаты. Як злоўлены злодзей, яна шпарка паклала каўбасу i пайшла даiць карову. Ён стаў збоку i глядзеў, як яна працуе.
- А хто ж табе на жыта ўзараў?
- Я сама.
Ён i не падумаў пра гэта. Якая яна маладзец! Ворыва ж у яго ўяўленнi заўсёды звязвалася з вобразам здаровага мужчыны. Калi яны прыйшлi ў хату i запалiлi агонь, нiхто з iх не хацеў есцi каўбасы.
- Ты малацiў цэлы дзень!
- А ты арала можа цэлы месяц!
Каўбаса так i асталася на стале, i толькi назаўтра зранку яны з'елi яе ўдваiх, кусаючы, як згаварыўшыся, многа хлеба i мала каўбасы, каб надалей расцягнуць прыемнасць. Тры днi лiў дождж. Кастусь толькi i займаўся тым, што зранку малацiў, а адвячоркамi ўкошваў травы коням нанач. На чацвёрты дзень падзьмуў вецер, i шэрыя засцiлы восеннага неба паднялiся ўгару. Уночы зырка ўзышлi зоры, i пачалiся днi з цiхiм сонцам i жаўталiсцем на дрэвах i пад дрэвамi. "Можа я рассеяў жыта i не вельмi мерна, але затое добра забаранаваў. Зерне ў зямлi, то яно ўзыдзе". Так думаў ён. I на душы ў яго было лёгка: ён жа скончыў такую важную работу! "А цяпер ужо хутка можа прыйдзецца i ехаць куды-небудзь". I ён узяўся адпасваць у дарогу свайго каня. Ён важдаўся з параю коней i днямi i начамi. То кармiў iх, то пасвiў. Нарэшце зноў прыйшла шчаслiвая часiна: Волечка сказала яму:
- Можа, ты мне паможаш на зiму дроў навазiць?
Трэба думаць, што яна адчувала яго смутак перад невядомасцю будучынi. Часамi яе агортаў одум. Яна думала пра яго i шкадавала яго. Можа гэта ўжо фармавалася жаночая душа, у якой многа месца для чужой бяды. Ёй было вялiкай радасцю бачыць, як ён шчаслiва ажывiўся i ўхапiўся за прычыну яшчэ тут астацца. Яна ўжо разумела яго навылёт. I гэта пачалося куды раней, чым ён пачаў угадваць яе думкi i патрэбы. Кожны дзень яны пачалi ездзiць у лес. I так засталi iх ужо добрыя прымаразкi. Рэчка з берагоў пачала прымярзаць, вада ў ёй стала чыстая, i на сонцы дно прасвечвала ў ёй усюды. Гэта былi днi апошняга смутку Кастуся Лукашэвiча. Раней смутак з'яўляўся ў яго парывамi. Цяпер ужо час прайшоў, востры боль душы прытупiўся. Час лячыў душу. Смутак аб бацьку, аб родным кутку, аб усiм тым, што страцiлася i што ўжо вярнуць было цяжка, i на гэта надзей не было - смутак аб гэтым ападаў i зменшваўся, i аставаўся без выбухаў i болю. Ужо з'яўлялiся ў душы першыя адзнакi таго, што ўжо тут, на гэтым месцы, душа знойдзе радасць быць у сваёй радасцi. Ясныя былi днi, i марозлiвыя, i, як заўсёды ў тую восень, цiхiя. Цiшыня i спрыяла ўраўнаважанню яго душы. Гэта была мясцовасць, дзе як бы сышлося ўсё, да чаго ён прывыкаў некалi ў маленстве. На даляглядах сiнелi лясы. Вялiкiя дрэвы раслi пры дарогах, i чым вышэй яны iшлi ў неба, тым неба здавалася вышэйшым. Мерзла i нiкла трава, але над вадою яна стаяла зялёная i тырчэла з прыбярэжнага лёду. З дзiкiх iгруш на межах i выганах ляцела ў вецер счарнелае лiсце. Камень пры дарозе абростаў iмхом, уночы абзываўся воўк у пушчы, на вялiкую разлегласць грукацелi колы па мерзлай зямлi, кожны дзень на ўсходзе i захадзе неба доўга палала ясным хараством, i не было той ночы, каб зырка не свяцiлi зоры. Гэтымi начамi Кастусь не спаў моцна i глыбока, як гэта бывала з iм раней. Не нуда i не смутак ужо, а руплiвая ўзбуджанасць падкрадалася да яго ў гэтыя ночы. Ён паднiмаў галаву i прыпадаў тварам да шыбы. Яшчэ далёка было да свiтання. Увосень ночы доўгiя. Так па некалькi разоў на ноч ён выходзiў слухаць, цi ядуць конi. Але найбольш еў адзiн конь, яго. Волеччын жа быў зусiм стары. З'едзенымi зубамi ён склычваў сена ў мокрыя камякi i, утамiўшыся, стаяў над iм. Кастусь падкладаў яму свежага сена i iшоў дасыпаць ночы, каб аднак жа яшчэ ўстаць некалькi разоў. Душа яго чула i вочы бачылi, што стаiць хараство зорнай ночы i восень позняя пагодная, але аднак жа цяпер ужо сталасць заклапочанага чалавека панавала над усiм у яго душы, i гэта было яго шчасце, бо ён не аддаваўся голым пачуццям, а паўнаце жыцця, якое яно ёсць. I гэта ратавала яго ад хваравiтых парываў, якiя навек могуць сапсаваць маладую натуру. Шчаслiвасць укрывала ад гэтага i Волечку. Цэлымi начамi яна цiха i глыбока спала i ўставала тады, калi пачынала цадзiцца свiтанне. Пры лучыне абое яны рыхтавалiся, як толькi развiднее, выехаць у лес. Дровы вазiлi на Кастусёвым канi. Волеччын нiяк не правiўся, а яшчэ больш худнеў. Волечка раз была сказала:
- Яшчэ тата казаў, што трэба перамянiць каня.
- Я табе яго перамяню, - адказаў ён ёй на гэта, i яна не прыняла яго адказу за пустыя словы. Незаўважна нi для кога з iх яна пачынала адчуваць у iм нейкi для сябе аўтарытэт. Дзень за днём, i куткi Волеччынага двара былi ўжо завалены галлём i тонкiм сухастоем. Ужо на зiму даволi будзе апалу. Але што гэта за дровы! Калi везлi з лесу апошнi воз, Кастусь нагледзеў у гушчырнi, у баку ад дарогi, добрую хваёвую сухастоiну.
