Масей Седнев - Раман Корзюк (на белорусском языке)
Напалавiну замураванае, з "наморднiкам" акно пачало прапушчаць у камэру змутнелую сiняву нясьмелай верасьнёўскай ранiцы. Раман Корзюк спахвацiўся, спалохаўся як-бы гэтай сiнявы - пачынаўся дзень, i Корзюк, як ачнуўшыся ад сваёй мройнасьцi, ня ведаў, што прынясе яму гэты дзень.
38
Новы начальнiк беларускага НКВД Бярэзiн ня меў нiякага ўяўленьня аб справе нацдэмаў. Прысланы звонку, ён наогул не арыентаваўся ў жыцьцi рэспублiкi - нi ў ейнай эканомiцы, нi ў ейнай культуры, нi ў ейнай гiсторыi - навошта яму гэта? Ён начальнiк НКВД. Ён выхаваны ў духу навукi аб НКВД, паводля якой НКВД - гэта меч дыктатуры пралетарыяту i толькi. Ён нiкога ня ведаў з сучасных беларускiх партыйных дзеячоў, не гаворачы ўжо пра нейкiх там пiсьменьнiкаў, паэтаў, артыстаў. Нават прозьвiшча Янкi Купалы яму было невядомае. Яму трэба было толькi ведаць, што нацыяналiсты ў Беларусi ёсьць, цi паводля сталiнскай тэорыi разьвiцьця грамадзства - павiнны быць, i з iмi трэба расправiцца па ўсiх правiлах рэвалюцыйнай законнасьцi. А хто яны такiя, якая iх мэта, колькi iх, як стаiць iхная справа ў НКВД - усё гэта было для яго цёмным месцам, i ён меў пiльную патрэбу пазнаёмiцца з гэтай новай для яго праблемай. Начальнiк Сакрэтна-палiтычнага адзьдзелу (СПО) уцалеў, але ад яго Бярэзiн даведаўся ня шмат. Той парадзiў яму выклiкаць Цiмошку, адказнага за нацдэмаўскую справу. За гэтую думку Бярэзiн адразу, не чакаючы, i ўхапiўся. Бярэзiн выклiкаў Цiмошку, з якiм ён яшчэ ня бачыўся. Калi Цiмошка зьявiўся на парозе, Бярэзiна зьдзiвiла надта маленькая постаць Цiмошкi. Уразiў яго Цiмошка i ў iншым сэнсе: сваёй непрапарцыянальна-вялiкай галавой з выпуклым iлбом. У Бярэзiна мiльгнула думка: "iдыятычная асоба". Але Бярэзiн сустрэў Цiмошку вельмi ветлiва, падаў яму руку моцна пацiснуўшы ягоную, пасадзiў на мяккае крэсла насупраць сябе. У крэсьле, правалiўшыся, Цiмошка выглядаў яшчэ меншым. Бярэзiну здавалася, што перад iм - ненармальна разьвiтае дзiцё.
- Вам хiба нязручна? - запытаўся Бярэзiн. - Мы маглi-б перасесьцi.
Цiмошка адчуў сябе абражаным, ацанiў свайго новага начальнiка, як малакультурнага чалавека.
- Дзякую. Я адчуваю сябе добра на сваiм месцы.
- Вы, далажылi мне, займаецеся справай беларускiх нацыяналiстаў. Адказныя за яе. Пазнаёмце мяне, калi ласка, з гэтай справай. Дарэчы, чаму вы iх называеце яшчэ i другiм iмём - нацдэмамi? Што гэта такое?
Цiмошку ня надта хацелася выкладаць справу нацдэмаў - ён выясьняе яе ўжо цэлы год перад рознага роду ёлупнямi. I цяпер яму трэба во зноў выкладаць, таксама хiба перад новым ёлупнем. Але суцяшала яго адно: няма Бэрмана, i ён, як выглядае, застанецца адзiным дарадцам у справе нацдэмаў. Не, ён быў задаволены выклiкам i гатовы сфармуляваць нацдэмаўскую праблему перад новым начальнiкам.
У мiжчасе была прынесеная гарбата - на iсподку шклянка перад Бярэзiным i шклянка перад Цiмошкам. Але Цiмошка нават не дакрануўся да яе, яму было нязручна, гэта ён лiчыў лiшнiм. З нейкай доляй раздражнёнасьцi ён пачаў:
- Нацдэмы - гэта скарочана: нацыянальныя дэмакраты. Само па сабе яно гучыць нядрэнна. Але мы iх так не называем. У нас яны: буржуазныя нацыяналiсты. Гэта больш правiльна. Чаму? Нацыяналiсты - гэта людзi, што лiчаць свой народ, сваю нацыю асобнай катэгорыяй, выразна адрознай ад якой хаця iншай нацыi, у нашым выпадку - ад расейскай i польскай нацыяў. Беларуская нацыя, кажуць нацдэмы, - гэта апрычоная нацыя, прычым, яны ўважаюць яе прыгнечанай нацыяй, нацыяй, якая ня хоча больш быць прыгнечанай, хоча быць самостойнай, хоча выйсьцi з Саюзу, хоча займець сваю нацыянальную дзяржаўнасьць. Або, як цьвердзяць нацдэмы, яны хочаць адрадзiць сваю дзяржаўнасьць, страчаную ў ходзе гiсторыi, перш на карысьць Польшчы, потым Расеi... Гэта толькi вам маленькая гiстарычная даведка, у самым найсьцiсьлейшым абрысе. На сучасным-жа этапе нацдэмы будуюць сваю палiтыку на ленiнскiм прынцыпе самавызначэньня нацыяў. Беларусы, значыцца, хочаць самавызначыцца. Мала таго - яны, як украiнцы i iншыя, iдуць далей. Iх ужо не задавальняе самавызначэньне. У рамках Савецкага саюзу Беларусь, як i iншыя рэспублiкi, ужо самавызначылiся. Нацдэмы хочаць ужо не самавызначэньня, а адзьдзяленьня. Ад чаго? Ад каго? Яны хочуць адзьдзяленьня ад Савецкага саюзу, адзьдзяленьня канкрэтна - ад расейцаў. Вось да чаго прывёў ленiнскi прынцып "самавызначэньне аж да адзьдзяленьня".
Бярэзiн ня ведаў усяго гэтага i быў уражаны красамоўствам i ведамi "iдыятычнага" Цiмошкi. Сядзеў i слухаў, зрэдку падносячы кубак для аднаго-другога глытка. Цiмошка-ж, перадыхнуўшы, гаварыў далей:
- Уласна, нацдэмы стаяць на легальных пазыцыях i iх няма за што судзiць. Права беларускага народу на самавызначэньне i адзьяленьне запiсанае ў Канстытуцыi БССР.
Тэарэтычныя разважаньнi Цiмошкi былi, аднак, малазразумелымi для Бярэзiна i, як гэткiя, ня цiкавiлi яго. Ён энкавэдыст, ён практык. Але Бярэзiн быў рады, што ў яго (цяпер-жа ўжо ў яго!) ёсьць такi во падкаваны iдэялягiчна работнiк.
- Вы сказалi, што нацдэмаў няма за што судзiць? Як гэта так? - перапынiў Бярэзiн Цiмошку.
- Мы судзiм iх. Мы будзем судзiць iх. Бяз лiтасьцi. Гэта я ў тым сэньсе, што паводля тэарэтычнага ленiнскага палажэньня i паводля канстытуцыйнага палажэньня, адзьдзяленьне не разглядаецца як злачынства. Яно легальнае. Але iншая справа - Ленiн нiкому не даваў адзьдзяленьня. Не даваў, бо распаўся-б Саюз, перастала-б iснаваць адзiная цэнтралiсцкая дзяржава, а выдзеленыя рэспублiкi сталiся-б лёгкай здабычай вонкавых сiлаў. З гэтага гледзiшча сэпаратысцкая дзейнасьць нацдэмаў злачынная. Няздарма Сталiн абвесьцiў нацыяналiзм як найбольшую небясьпеку на дадзеным этапе.
Бярэзiн, будучы чэкiстам чыстай крывi, будучы практыкам, ня ўспрыймаў усiх гэтых палажэньняў i дзiвiўся, адкуль гэта ўсё бярэцца ў ягонага субяседнiка. Праўда, указаньне Сталiна дайшло да яго: ён пасьпяшаўся зазначыць:
- Слушна, нацыяналiсты гэта небясьпека. Яны - ворагi народу. А ворагаў народу мы судзiм бязьлiтасна, пабальшавiцку. Не маглi-б вы канкрэтна назваць мне лiдэра беларускiх нацыяналiстаў?
- Вось з лiдэрствам у нас якраз слабавата.
I Цiмошка пачаў высьвятляць пытаньне.
- Справа ў тым, што лiдэры зьвялiся: мы чысьцiм iх ня ўпяршыню. У канцы 20-ых i на самым пачатку 30-ых гадоў мы ладна пусьцiлi iм кроў. У вынiку няма громкiх iмёнаў. Мы iх лiквiдавалi. У гэтым часе нацдэмам быў нанесены сакрушальны ўдар. Ня стала iгнатовiчаў, балiцкiх, лёсiкаў, адамовiчаў, прышчэпавых (канечне, вам невядомых). Спынiлася й беларусiзацыя Беларусi. Што мы маем цяпер? Iнфармую вас: мы маем шматлiкую арганiзацыю беларускiх нацыяналiстаў ува ўсебеларускiм маштабе, колькасьцяй, паводля маiх падлiчэньняў, ня менш, як 30 тысячаў. Хто ўваходзiць у гэтую арганiзацыю? Перш за ўсё пiсьменьнiкi, паэты, журналiсты, настаўнiкi, артысты, мастакi, кампазытары, у масавай колькасьцi - студэнты, паасобныя рабочыя, зрэдку вайскоўцы. Гэта досыць разнаколерная, разначынная маса. Яна, каб стацца арганiзацыяй, патрабуе аўтарытэтнага ўзначаленьня, лiдэра, як вы сказалi. Праўда, гэтай масе, як адказны за справу, я надаў стройны выгляд, я аформiў яе, змадэляваў, але я не магу яе ўзначалiць. Я сфармуляваў назоў гэтай арганiзацыi ў патрэбным нам гучаньнi. Арганiзацыя называецца ня проста "Саюз вызваленьня Беларусi", а "Беларуская кантррэвалюцыйная, антысавецкая, буржуазна-нацыяналiстычная, шпiёнска-дывэрсыйная арганiзацыя". Як бачыце, я надаў ёй форму i зьмест. Але, паўтараю, у нас сёньня няма людзей, дастаткова значных i папулярных, каб павесьцi гэтую арганiзацыю i з дапамогай якiх мы змаглi-б наладзiць адкрыты працэс нацдэмаў. У нас былi тры-чатыры чалавекi, годных увагi, але iх ужо, нажаль, няма. Гэта - Чарвякоў (ён скончыў самагубствам), гэта - Галадзед (ён скончыў самагубствам), гэта - Убарэвiч (ён скончыў самагубствам), гэта - Жылуновiч (ён безнадзейна хворы). Засталася дробязь i з ёю на сцэну ня выйдзеш. З ёю трэба распраўляцца паасобку. Адкрыты працэс быў-бы правалам. Праўда, ёсьць некалькi больш-менш вядомых у Беларусi лiтаратараў, што апынулiся ў нас, але яны не палiтыкi. Нам патрэбны палiтычныя дзеячы, найменш - рэспублiканскага маштабу... Не захаваю ад вас, кагадзе я меў асабiстую гутарку з трыма беларускiмi лiтаратамi - Чаротам, Александровiчам, Галавачом. I ведаеце, што? Паводля свайго перакананьня гэта - савецкiя людзi. Яны вераць у Сталiна, пiшуць яму, скардзяцца, што яны арыштаваныя беспадстаўна i спадзяюцца, што яны будуць апраўданыя. Але яны ня ведаюць аднаго: што яны будуць расстраляныя. Яны-ж бо прызналiся ў такiх рэчах, што iншай кары, як сьмерць, iм i не прыдумаеш. Яны ахвотна супрацоўнiчаюць з намi, падпiсваюць пратаколы ў патрэбным для сьледчага сфармуляваньнi. Яны без пярэчаньня пацьвярджаюць сваю прыналежнасьць да нацдэмаўскай арганiзацыi, бяруць на сабе, падказаную намi, ролю ў гэтай арганiзацыi. Прызнаюся, мне ня цалкам зразумелы гэты фэнамен. Або яны, сапраўды, нечага вартыя людзi, або яны проста - дурнi. Праўда (паколькi я ўжо закрануў пытаньне), ёсьць асобы з мацнейшым характарам. Напрыклад, Зарэцкi, Дудар, Шалай (вам яны, канешне, незнаёмыя). Гэта людзi з зубамi, зацятыя нацыяналiсты. Яны ня супраць, каб "Саюз вызваленьня Беларусi" iснаваў на самай справе... Выбачайце, я не стамляю вас?
